Business Economics II (Marathi Version) (1)-munotes

Page 1

Devegke´ÀceefCekeÀe
ke´ÀceebkeÀ DeO³ee³e He=<þ ke´ÀceebkeÀ
IeìkeÀ - 1
1. yeepeej j®evee - HetCe& mHeOee& -Yeeie - 1 01
1De. yeepeej j®evee - cekeÌlesoejer yeepeej-Yeeie - 2 24
IeìkeÀ - 2
2. DeHetCe& mHeOexleerue efkebÀcele efveefM®eleer DeeefCe GlHeeove efJecekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOee& 36
2De. DeHetCe& mHeOexleerue efkebÀcele efveefM®eleer DeeefCe GlHeeove efJeDeuHeeefOekeÀej 51
IeìkeÀ 3
3. efkebÀcele He×leer - J³eeJeneefjkeÀ efkebÀcele He×leer 67
3De. efkebÀcele Yeso efkebÀJee cegu³eYeso 75
IeìkeÀ- 4
4. Yeeb[Jeueer ÒekeÀuHee®es cegu³eceeHeve 83
4De. iegbleJeCetkeÀ cegu³eceeHevee®³ee HeodOeleer 88
munotes.in

Page 2

1
IeìkeÀ-1
IeìkeÀ-1
yeepeej j®evee -Yeeie-1
HetCe& mHeOee&
IeìkeÀ j®evee :
1.0 GÎsMe
1.1 ÒemleeJevee
1.2 HetCe& mHeOex®ee DeLe& DeeefCe JewefMe<ìîes
1.3 HetCe& mHeOee& DeeefCe cekeÌlesoejer ³ee oesve ìeskeÀe®³ee yeepeej³eb$eCee
1.4 HetCe& mHeOexleerue He s{er®ee HegjJeþe Je¬eÀ DeeefCe veHeÀe cenÊeceerkeÀjCe
1.5 HetCe& mHeOexleerue efkebÀcele efveefM®eleer
1.6 HetCe& mHeOexleer Hes{er®ee DeuHekeÀeueerve Je efoIe&keÀeueerve meceleesue
1.7 meejebMe
1.8 J³e<ìer DeO³e³eve
1.9 MeyokeÀes1.10 mJeeO³ee³e / ÒeMve
1.0 GÎsMe (OBJECTIVES)
HetCe& mHeOex®ee DeLe& mecepetve IesTve JewefMe<ìîeeb®ee DeY³eeme keÀjCes
HetCe& mHeOexleerue Hes{er®ee Je GÐeesiee®ee DeuHekeÀeueerve Je efoIe&keÀeueerve meceleesue mHe<ì keÀjCes
HetCe& mHeOexleerue efkebÀcele efveefM®eleer me cepetve IesCes
HetCe& mHeOee& Je cekeÌlesoejer mHeOee& ³eeleerue Yeso / Deblej DeY³eemeCes
1.1 ÒemleeJevee
DeLe&Meem$eer³e DeY³eemee®³ee ¢<ìerkeÀesveeletve yeepeejHesþ meb%ee Del³eble cenÊJee®eer ceeveueer
peeles. meeOeejCele: p³ee efþkeÀeCeer ûeenkeÀ Je efJe¬esÀles SkeÀceskeÀeb®³ee mebHekeÀe&le ³esTve Jemlet -mesJeeb®³ee
Kejsoer-efJe¬eÀer®es J³eJenej keÀjleele Demes efþkeÀeCe cnCepes yeepeejHesþ nes³e. p³ee ÒekeÀej®es yeepeeje®esmunotes.in

Page 3

2
mJe©He Demesue l³ee ÒeceeCes yeepeejeleerue IeìkeÀeb®ee (ûeenkeÀ, efJe¬esÀ les, GÐeesiemebmLee F.) SkeÀceskeÀebJej
ÒeYeeJe Hee[le Demelees. yeepeejele DeefmlelJeele DemeCeeN³ee ûeenkeÀ Je efJe¬esÀl³eeb®eer mebK³ee, yeepeejeleerue
GlHeeovee®es mJe©He, efkebÀcele efveefM®eleer, ceeieCeer Je¬eÀe®es mJe©He, F. IeìkeÀeb®³ee DeeOeejeJe j
meeOeejCele: yeepeeje®es JesieJesieUs ÒekeÀej He[leele. pemes yeepeejele SkeÀ®e efJe¬esÀlee Demeu³eeme l³eeme
cekeÌlesoejer (Monopoly) , oesve efJe¬esÀles Demeu³eeme l³eeme Ü³eeefOekeÀej (Duopoly) , DeuHe
efJe¬esÀles Demeu³eeme l³eeme DeuHeeefOekeÀej (Olig opoly) , Je Deveblej efJe¬esÀles Demeu³eeme l³eeme HetCe&
mHeOee&(Perfect Competition) Demes cnCeleele. yeepeej ³eb$eCes®eer mHeOex®³ee DeeOeejs efJeYeeieCeer
Heg{erue lekeÌl³ee®³ee DeeOeejs DeefOekeÀ mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.
lekeÌlee ¬eÀ. 1.1
yeepeej ³eb$ eCes®es ÒekeÀej
Jejerue lekeÌlee ¬eÀ. 1.1 Je©ve ns mHe<ì nesles keÀer, meJe& ÒekeÀej®³ee yeepeejeb®es ÒecegKe oesve
ÒekeÀejele Jeefie&keÀjCe kesÀues peeles.
De)HetCe& mHeOee&lcekeÀ yeepeej³eb$eCee Je
ye)DeHetCe& mHeOee&lcekeÀ yeepeej³eb$eCee
³eeoesvner ÒekeÀej®³ee yeepeej³eb$eCesle ûeenkeÀ Je efJe¬esÀl³eeb®eer mebK³ee, GlHeeovee®es mJe©He,
efkebÀcele efveefM®eleer, ceeieCeer Je¬eÀe®ee Gleej, F. yeeyeleerle Òe®eb[ leHeÀeJele Demeles. Òemlegle ÒekeÀjCeele
DeeHeCe HetCe& mHeOee& Je cekeÌlesoejer mHe Oee& ³ee oesve ìeskeÀe®³ee yeepeej ³eb$eCeeb®ee efJe®eej keÀjCeej Deenesle.
1.2 HetCe& mHeOex®ee DeLe& DeeefCe JewefMe<ìîes (MEANING AND
FEATURES OF PERFECT COMPETITION)
HetCe& mHeOee& ner DeLe&Meem$eer³e efJeJes®eveeleerue DeeoMe& yeepeej j®evee mecep eueer peeles. keÀejCe ³ee
mHeOexceO³es keepeJeer veHeÀe, GlHeeove meeOeveeb®ee He³ee&Hle JeeHej, efkeÀceeve mejemejer Ke®e&, GlHeeoveeleerue
keÀe³e&#ecelee F. DevegYeJeebcegUs ûeenkeÀ, GlHeeokeÀ, GlHeeove IeìkeÀ, DeLe&J³eJemLee ³eebmeejK³ee meJe&
mebyebefOeleeb®es keÀu³eeCe meeOeues peeles. yengleskeÀ DeeefLe&keÀ efme×eble Jemlet DeeefCe IeìkeÀ yeepeejele HetCe& mHeOee&
DeefmlelJeele Deens ³ee ie=efnleebJej DeeOeeefjle Demeleele. Demes Demeues lejer mew×ebeflekeÀ¢<ìîee DeeoMe&
mecepeueer peeCeejer ner yeepe ejj®evee JeemleJeele cee$e peJeUpeJeU DevegYeJeeme ³esle veener. keÀejCe ³ee
mHeOexleerue Deìer DeLeJee JewefMe<ìîes Òel³e#eele keÀesCel³eener Jemlet®³ee yeepeejele HetCe& nesle veenerle.munotes.in

Page 4

3
efcemesme peesve je@efyevmeve®³ee celes, ’Jew³eeqkeÌlekeÀ GlHeeove mebmLes®³ee GlHeeoveeuee DemeCeejer
ceeieCeer HetCe&HeCes ueJeef®ekeÀ Demeu³eeme yeepeejele HetCe& mHeOee& DeefmlelJeele Deens Demes mecepelee ³esles.
³eeceO³es oesve iees<ìer DeefYeÒesle Deensle. SkeÀ cnCepes efJe¬esÀl³eeb®eer mebK³ee FlekeÀer ceesþer De meles keÀer,
Jew³eeqkeÌlekeÀ GlHeeokeÀe®ee Jemlet®³ee SketÀCe HegjJeþîeeleerue Jeeìe veiev³e Demelees. DeeefCe ogmejer meJe&
ûeenkeÀ Jemlet efveJe[er®³ee yeeyeleerle meJe& GlHeeoveeuee meceeve uesKeleele l³eecegUs yeepeej HetCe& mHeOee&lcekeÀ
Demelees.“
According to Ferguson and Krep “An industry is purely
competitive if every buyer and seller is so small relative to the entire
market that he cannot affect the market price by changing his
purchases or his output.”
HetCe& mHeOex®eer JewefMe<ìîes (Features of Perfect Competition) :
HetCe& mHeOex®eer mebkeÀuHevee De®etkeÀ mecepeC³eemeeþer DeeHeCeeme ³ee mHeOex®³ee JewefMe<ìîeeb®eer
DeesUKe keÀ©ve I³eeJeer ueeiesue.
1)DemebK³e ûeenkeÀ Je DemebK³e efJe¬esÀles (Large Number of Buyers and
Sellers) :
HetCe&mHeOexceO³es ûeenkeÀ Je efJe¬esÀles ³eeb®eer mebK³ee Dece³ee&o Demeles. HeefjCeecele: SKeeoe ûeenkeÀ
DeLeJee SKeeoe efJe¬esÀlee DeeHeu³ee meeceL³ee&Jej yeepeejHesþsleerue efkebÀceleerJej ÒeYeeJe Hee[t MekeÀle veenerle.
SKeeÐee ûeenkeÀe®eer ceeieCeer DeLeJe e SKeeÐee efJe¬esÀl³ee®ee HegjJeþe ne SketÀCe ceeieCeer Je HegjJeþîee®³ee
DeefleMe³e veiev³e Yeeie Demeu³eeves Jew³eeqkeÌlekeÀ ceeieCeer DeLeJee HegjJeþîeeleerue Jee{ DeLeJee Ieìer®ee SketÀCe
ceeieCeer HegjJeþîeeJej keÀenerner HeefjCeece nesle veener. Heef jCeecele: Òe®eueerle efkebÀceleeruee Jemlet Kejsoer
DeLeJee efJe¬eÀer keÀjC³eeefMeJee³e Jew³eeqkeÌlekeÀ ûeenkeÀ DeLeJee efJe¬esÀl³eeuee He³ee&³e vemelees. DeLee&le SketÀCe
ceeieCeer HegjJeþîeeJe©ve þjuesueer efkebÀcele mebHetCe& yeepeejeJej jep³e keÀjles.
2)SkeÀefpevemeer Jemlet (Homogenous Product) :
HetCe& mHeOex®es ns SkeÀ DeefleMe³e cenÊJee®es ue#eCe Deens. Jemletleerue SkeÀefpevemeerHeCee cnCepes®e
GÐeesiemecegneleerue GÐeesiemebmLeeveer GlHeeefole kesÀuesues Jemletb®es meJe& veie jbie, ©He, DeekeÀ ej, ®eJe,
Jemletceeve F. yeeyeleerle HegCe&HeCes SkeÀmeejKes Demeleele. Jemlet®es meJe& veie SkeÀefpevemeer Demeu³eecegUs
Jemlet®es oesve veie SkeÀcekesÀebme HetCe&le: He³ee&³eer Demeleele. ³eecegUs®e efJe¬esÀl³ee®ee efkebÀceleerJejerue ÒeYeeJe
HetCe&HeCes ve<ì neslees. keÀejCe SKeeÐee efJe¬esÀl³eeves peemle efkebÀcele DeekeÀejueer lej ûeenkeÀ l³ee Jemlet®ee
l³eeie keÀ©ve Flej He³ee&³eekeÀ[s JeUleele. Jemletb®³ee SkeÀefpevemeerHeCeecegUs®e GÐeesieHes{erme DeLeJee
efJe¬esÀl³eeme yeepeejele ÒemLeeefHele Peeue sueer efkebÀcele efmJekeÀejCes ¬eÀceÒeeHle Demeu³eeves ³ee yeepeejeleerue
SkeÀefpevemeer Jemlet®³ee ceeieCeer®ee Je¬eÀ ne HetCe&HeCes ueJeef®ekeÀ efkebÀJee ' 'oxDe#eeme meceeblej Demelees.
3)yeepeejHesþs®es mebHetCe& %eeve (Perfect Knowledge of Market) :
HetCe& mHeOexceOeerue ûeenkeÀ Je efJe¬esÀl³eeuee yeepeejHesþs®es HetCe& %eeve Demeles Demes ie=nerle Oejues
peeles. ³eeceO³es yeepeejHesþsleerue Jemletb®eer efkebÀcele, HegjJeþe, GHeueyOelee, ceeieCeer®es mJe©He, ceeieCeer®eer
leerJe´lee F. efJeDeLe& DeefYeÒesle Deens. ³eecegUs Òe®eefuele efkebÀceleerHes#ee peemle efkebÀcele ûeenkeÀ efJe¬esÀl³eeuee osle veener.munotes.in

Page 5

4
lemes®e yeepeejeleer ue Òe®eueerle efkebÀceleerHes#ee keÀceer efkebÀcele efJe¬esÀlee efmJekeÀejlener veener. HetCe& mHeOex®³ee
yeepeejele ³ee JewefMe<ìîeecegUs®e ûeenkeÀ Je efJe¬esÀl³ee®eer HeÀmeJeCetkeÀ nesle veener.
4)cegkeÌle Deeieceve DeeefCe efveie&ceve (Free Entry and Free Exit) :
HetCe& mHeOex®³ee yeepeejele veefJeve GÐeesiemebmLeeb®³ee ÒeJesMeeJej DeLeJee petv³ee GÐeesiemebmLeeb®³ee
efveie&ceveeJej keÀesCeleerner yebOeves vemeleele. SKeeÐee GÐeesieele DeuHekeÀeUele Demeeceev³e veHeÀe efceUle
Demesue lej yeepeejele v eefJeve Hes{îee ³ee veHeÌ³eeves DeekeÀefmenve keÀjeJee ueeieCeeN³ee Hes{îee yeepeejHesþ mees[tve peeleele. ³ee JewefMe<ìîeecegUs HetCe& mHeOex®³ee yeepeejele
efoIe&keÀeueele DeJeepeJeer veHeÀe   AR AC DeLeJee leesìe   AR AC DeMeer efmLeleer jent MekeÀle
veener. DeLee&le®e ³ee yeepeejHesþsle efoIe&keÀeUele HeÀkeÌle JeepeJeer DeLeJee meeceev³e veHeÀe   AR AC
ÒeeHle neslees.
5)JeenlegkeÀ Ke®ee&®ee DeYeeJ e(Absense of Transport Cost) :
HetCe& mHeOex®es ns Del³eble cenÊJee®es ie=efnlekeÀ Deens. ³ee ie=efnlee®ee DeLe& Demee neslees keÀer, oesve
yeepeejeleerue SkeÀe®e Jemlet®³ee efkebÀceleerceO³es JeenlegkeÀ Ke®ee& SJe{e HeÀjkeÀ Demelees. cnCepes®e Jemlet®³e e
efkebÀceleerle JeenlegkeÀ Ke®ee&®ee DebleYee&Je kesÀuee peele veener. Demee JeenlegkeÀ Ke®e& vemeu³eecegUs Jemletb®ee
SkeÀefpevemeerHeCee efìkeÀlees Dev³eLee Flej keÀener Jemletb®³ee efkebÀceleer DeefOekeÀ jeefnu³ee Demel³ee.
6)GlHeeove IeìkeÀeb®eer i eefleefMeuelee (Perfect Mobility of Factors) :
meeOeejCele: GlHeeovee®es ®eej cenÊJee®es IeìkeÀ Deensle. ³eele Yetceer, Þece, Yeeb[Jeue Je
meb³eespekeÀ ³eeb®ee meceeJesMe neslees. HetCe& mHeOexceO³es ns ®eejner IeìkeÀ HetCe&HeCes ieefleMeerue Demeleele.
cnCepes®e ns ®eejner IeìkeÀ SkeÀe GÐeesieekeÀ[tve ogmeN³ee GÐeesieekeÀ[s efkebÀJee SkeÀe GlHeeoveeletve otmeN³ee
GlHeeoveemeeþer efJeveemee³eeme peeJet MekeÀleele. ³eecegUs GÐeesieHes{îeebvee l³eeb®³ee ceeieCeer -HegjJeþe
efmLeleerle DeeJeM³ekeÀ les mecee³ee speve keÀjCes MekeÌ³e nesles.
7)mejkeÀejer efve³eb$eCee®ee DeYeeJe (Absence of Government Regulations) :
HetCe& mHeOex®³ee yeepeejele meceeve efkebÀceleer®es DeefmlelJe Demeles HeefjCeecele: Jemletb®³ee efkebÀcele
efveOee&jCeele Meemeveeuee keÀesCel³een er ÒekeÀej®ee nmle#esHe keÀjeJee ueeiele veener. lemes®e HetCe& mHeOexle ûeenkeÀ
Je efJe¬esÀl³eebvee cegkeÌle Deeieceve Je efveie&ceve keÀjlee ³esle Demeu³eeves mejkeÀej®es yeepeejeJej efve³eb$eCe
vemeles.
Jej efJeMuesDee{Uleele l³ee yeepeejeuee Meg× mHeOee&³egkeÌle yeepeej (Pure Competition) Demes cnìues peeles.
lej p³ee yeepeejele Jeefjue meJe& ue#eCes Dee{Utve ³esleele l³ee yeepeejeme HetCe& mHeOee&³egke Ìle yeepeej Demes
cnCeleele.munotes.in

Page 6

5
1.3 HetCe& mHeOee& DeeefCe cekeÌlesoejer ³ee oesve ìeskeÀe®³ee yeepeej³eb$eCee
(PERFECT COMPETITION AND MONOPOLY MODELS
AS TWO EXTREME CASES)
cekeÌlesoejer DeeefCe HetCe& mHeOee& ³ee oesvner mHeOee&lcekeÀ yeepeejHesþsle GÐe esiemebmLeeb®ee cenÊJee®ee
GÎsMe cenÊece veHeÀe keÀceeefJeCes ne Demelees. efmeceeble ÒeeHleer † efmeceeble Ke®e&   MR MC ³ee
DeJemLesuee oesvner yeepeejHesþsle meceleesue ÒemLeeefHele neslees. lemes®e ³ee oesvnerner yeepeejHesþsle Deme bK³e
ûeenkeÀ Demeleele. DeMee ÒekeÀej®es meec³e HetCe& mHeOee& DeeefCe cekeÌlesoejer ³ee yeepeejeceO³es efometve ³esle
Demeues lejer ³ee oesvner mHeOee&lcekeÀ yeepeejHesþe Del³eble ìeskeÀe®³ee DeLee&le HejmHej efJejesOeer
JewefMe<ìîeeb®³ee Deensle.
HetCe& mHeOee& Je cekeÌlesoejer ³ee oesvner yeepeej ³eb$eCeeleerue Yeso Heg{erue cegÐeeb®³ee mene³³eeves
DeefOekeÀ ®eebieu³ee He×leerves mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.
HetCe& mHeOee& (Perfect Competition) cekeÌlesoejer (Monopoly)
1. efJe¬esÀles
HetCe& mHeOexceO³es DemebK³e efJe¬esÀles Demeleele cekeÌlesoejerceO³es SkeÀ®e efJe¬esÀlee Demelees
2. ceeieCeer Je¬eÀ
HetCe& mHeOexleerue ceeieCeerJe¬eÀ De#eeme meceeblej efkebÀJee
ef#eeflepe meceeblej DemeleescekeÌlesoejerleerue ceeieCeer Je¬eÀ ne $eÝCeelcekeÀ
Gleeje®ee Demelees
3. ûeenkeÀ mebleesHetCe& mHeOexleerue efkebÀceleer ³ee cekeÌlesoejerHes#ee keÀceer
Demeleele l³eecegUs ûeenkeÀebvee mebleespeemle þsJeuesu³ee Demeu³ eeves ûeenkeÀebvee
meblees4. HegjJeþîeeJejer efve³eb$eCe
HetCe& mHeOexleerue Hes{er®es yeepeejeleerue HegjJeþîeeJej
efve³eb$eCe vemelescekeÌlesoejerleerue Hes{er®es yeepeejeleerue
HegjJeþîeeJej HetCe& efve³eb$eCe Demeles
5.veefJeve Hes{îeeb®ee ÒeJesMe
HetCe& mHeOexle veefJeve Hes{îeeb®³ee Deeieceve DeeefCe
efveie&ceve ³eebJej keÀesCel³eener ÒekeÀej®es yebOeve vemelescekeÌlesoejerle veefJeve Hes{îeeb®ee yeepeejele ÒeJesMe
veekeÀejuee peelees
6. efkebÀcele
HetCe& mHeOexl eerue efJe¬esÀlee ne efkebÀcele efmJekeÀejCeeje
(Price Taker) DemeleescekeÌlesoejerleerue efJe¬esÀlee ne efkebÀcele keÀlee&
(Price Maker) Demelees.munotes.in

Page 7

6
7. cetu³eYeso
HetCe& mHeOexle SkeÀe Jemlet®eer efkebÀcele meJe&$e DeeefCe
meJee¥meeþer meceeve DemelescekeÌlesoejerle cetu³eYesoe®ee DeJeuebye kesÀuee peelees.
cnCepes®e SkeÀ®e Jemlet JesieJesieUîee ûeenkeÀebvee
JesieJesieUîee efkebÀceleeruee efJekeÀueer peeles
8. GlHeeove
HetCe& mHeOexle GÐeesiemebmLee efoIe&keÀeUele v³etvelece
HeeleUeruee GlHeeove keÀef jle Demeleele.cekeÌlesoejerleerue Hes{er v³etvelece HeeleUerHes#ee
Keeue®³ee HeeleUerJej GlHeeove keÀjerle Demeleele
9. veHeÀe
HetCe& mHeOexle GlHeeove mebmLesuee efoIe&keÀeUele
meeOeejCe DeLeJee JeepeJeer veHeÀe efceUleescekeÌlesoejerle GÐeesieHes{er uee efoIe&keÀeUelener
DemeeOeejCe DeLeJee DeefleefjkeÌle veHeÀe efceUt
MekeÀlees
1.4 HetCe& mHeOexleerue Hes{er®ee HegjJeþe Je¬eÀ DeeefCe veHeÀe cenÊeceerkeÀjCe
(SUPPLY CURVE OF FIRM OF PERFECT
COMPETITION AND PROFIT MAXIMIZATION)
HetCe& mHeOexceO³ es yeepeejeleerue SketÀCe ceeieCeer Je SketÀCe HegjJeþe ³eeb®³ee mecevJe³eeletve meblegefuele
efkebÀcele efveefM®ele nesles. DeLee&le®e HetCe& mHeOexceO³es GlHeeokeÀ / efJe¬esÀlee ne efkebÀcele efmJekeÀejCeeje Demelees.
Demes Demeues lejer yeepejeceO³es Je mletmesJeeb®eer efkebÀcele Jee{ueer keÀer veHeÀe keÀceeefJeC³ee®³ee GÎsMeeves
GlHeeokeÀebÜejs GlHeeoveeceOe³es Je=ef× kesÀueer peeles. keÀejCe cenÊece veHeÀe keÀceeefJeCes ne GlHeeokeÀe®ee
cenÊJee®ee GÎsMe Demelees. GlHeeoveeceO³es Jee{ Ie[tve Deeu³eeme Gl HeeokeÀe®ee meerceeble Ke®e& ne Jee{le
peelees. yeepeejeceO³es JemletmesJeeb®³ee ceeieCeerle meelel³eeves Jee{ Peeu³eeme GlHeeoveeceO³es l³ee ÒeceeCeele
Jee{ kesÀueer peeles. peesHe³e¥le GlHeeokeÀe®ee efmeceeble Ke®e& ne GlHeeokeÀeuee efceUCeeN³ee efkebÀce leerHes#ee keÀceer
Demelees lemes®e GlHeeokeÀe®ee efkeÀceeve mejemejer yeouelee Ke®e& Ye©ve efveIelees lees He³e¥le HetCe& mHeOexle
GlHeeove Iesleues peeles. p³ee efþkeÀeCeer MR MC DeMeer efmLeleer efvecee&Ce nesles lesLes HetCe& mHeO exleerue
meceleesue meeOetve lesLes meblegueerle GlHeeove Iesleues peeles Je meceleesue efkebÀcele efveefM®ele nesles HetCe&
mHeOexceO³es MCJe¬eÀeÜejs HegjJeþe oMe&efJeuee peelees. pesJne efmeceeble Ke®e& ne efmeceeble ÒeeHleerHes# ee keÀceer
Demelees lesLes GlHeeokeÀeuee cenÊece veHeÀe ÒeeHle neslees Je veHeÀe keÀceeefJeC³ee®³ee GÎsMeeves GlHeeoveele Jee{
kesÀueer peeles. HeefjCeecele: HegjJeþe Je¬eÀ OeveelcekeÀ Gleejeves Jej®³ee efoMesves peelees.munotes.in

Page 8

7
De)HetCe& mHeOexleerue DeuHekeÀe ueerve HegjJeþe Je¬eÀ (Short -run supply curve under
Perfect Competition) :
DeuHekeÀeueeJeOeerle ®eue IeìkeÀebceO³es yeoue keÀ©ve HetCe& mHeOexceO³es JemletmesJeeb®ee HegjJeþe
Jee{efJeC³ee®ee Òe³elve kesÀuee peelees. DeuHekeÀeueeJeOeerle Jee{uesu³ee efkebÀ celeer®ee ueeYe GþefJeC³eemeeþer
HegjJeþîeele Jee{ kesÀueer peeles. efkebÀcele Jee{ueer keÀer GlHeeove Jee{lees Je Jee{l³ee GlHeeoveeyejesyej HegjJeþe
Je¬eÀ Jej®³ee efoMesves mLeueebleefjle neslees.
Jejerue efJeMuesDeeke=Àleer 1.2
Deeke=Àleerleerue ‘A’Yeeieele oMe&efJeu³eeÒeceeCes HetCe& mHeOexle efkebÀceleerleerue Jee{er®ee HeefjCeece
cnCetve GlHeeokeÀ GlHeeoveele Jee{ keÀjlees. Demes Demeues lejer Jee{erJe HegjJeþîee®³ee efmLeleer le
GlHeeokeÀeuee veHeÀe efceUsue keÀer leesìe nesF&ue ns meceleesuee®³ee DeJemLesle GlHeeokeÀeuee efceUCeejer
efkebÀcele DeeefCe GlHeeokeÀeuee ³esCeeje mejemejer Ke®e& ³eebJej DeJeuebyetve Demeles. ‘E’mebleguevee®³ee
efþkeÀeCeer GlHeeokeÀeuee leesìe menve keÀjeJee ueeielees keÀejCe1Eefyebotle GlHeeokeÀeuee ÒeeHle nesCeeN³ee
efkebÀceleerletve GlHeeokeÀeuee®ee kesÀJeU mejemejer Ke®e& Ye©ve efveIelees cee$eSketÀCe mejemejer Ke®e& Jemetue
nesle veener. Heg{s GlHeeokeÀeuee DeuHekeÀeUe le1OP Je©ve2OP SsJe{er efkebÀcele efceUeu³eeme lees
GlHeeoveeceO³es yeoue keÀjlees Je GlHeeovee®³ee cee$esle1OQ Je©ve2OQHe³e¥le Jee{ keÀjlees. HegjJeþe
Jee{u³eeveblej meblegueve efyebot Heg{s mejketÀve veefJeve meblegueve2E³ee efyebotle neslees. ³ee mebleguevee®³ee
efþkeÀeCeer MR MC ner Deì HetCe& nesles. ³esLes GlHeeokeÀeuee HetJeeaHes#ee peemle veHeÀe efceUlee s. Demes
Demeues lejer osKeerue meeceev³e veHeÌ³ee®eer®e efmLeleer ceeveueer peeles. keÀejCe2Eefyebotle GlHeeokeÀeme ÒeeHle
nesCeejer efkebÀcele ner mejemejer SketÀCe Ke®ee&SsJe{er Deens ( P ATC lemes®e P AVC ). efkebÀcele
2OPJe©ve3OPPeeu³eeme GlHeeokeÀ Hes{er DeeHeu³ee GlHeeoveele2OQ Je©ve3OQ He³e¥le Jee{
keÀjles. ³ee efmLeleerle veefJeve me celeesue `3E' efyebotle ÒemLeeefHele neslees. ³ee Jee{erJe GlHeeovee®³ee Je
Jee{erJe efkebÀceleer®³ee efmLeleerle GlHeeove Hes{eruee Demeeceev³e veHeÀe ÒeeHle neslees. keÀejCe3Eefyebot®³ee
efþkeÀeCeer GlH eeokeÀeuee ÒeeHle nesCeejer efkebÀcele ner l³ee®³ee SketÀCe mejemejer Ke®e& Je yeouelee mejemejer
Ke®e& ³ee oesneWHes#ee peemle Deens
(P ATC lemes®e P AVC ). HetCe& mHeOexle DeuHekeÀeueeJeOeerleerue ner cenÊece v eHeÌ³ee®eer efmLeleer
Deens.munotes.in

Page 9

8
Deeke=Àleer®³ee ‘B’YeeieeÜejs Deeke=Àleer®³ee ‘A’YeeieeceO³es oMe&efJeu³eeÒeceeCes1E,2EJe
3E³ee meblegueve efyebotvee pees[tve le³eej Peeuesu³ee ‘SS’ ne HegjJeþe Je¬eÀ oMe&efJeuee Deens.
DeuHekeÀeUeleerue ‘SS’ ³ee HegjJeþe Je¬eÀeJe©ve Demes mecepeles keÀer efkebÀceleerleerue Jee{eryejesyej GlHeeoveele
1OQ Je©ve3OQ He³e¥le Jee{ Ie[tve Deeueer Deens. ³e e®ee®e HeefjCeece cnCetve DeeHeCeeme OeveelcekeÀ
Gleeje®ee SSne HetCe& mHeOexleerue DeuHekeÀeueeJeOeerleerue HegjJeþe Je¬eÀ ÒeeHle Peeuee Deens. ³ee
HegjJeþîee®³ee Je¬eÀeJejerue1EefyebotJe©ve GlHeeove Hes{erme nesCeeN³ee leesìîee ®eer keÀuHevee ³esles,2EJe©ve
meeceev³e veHeÌ³ee®eer efmLeleer mecepeles lej3EefyebotJe©ve HetCe& mHeOexleerue DeuHekeÀeueeJeOeerle Hes{eruee ÒeeHle
nesCeeN³ee cenÊece veHeÌ³ee®eer keÀuHevee ³esles.
ye)HetCe& mHeOexleerue efoIe&keÀeueerve HegjJeþe Je¬eÀ (Long -run supply curve under
perfect competition) :
HetCe& mHeOee&lcekeÀ yeepeejHesþsle efoIe&keÀeueeJeOeerle GlHeeove Hes{îee ®eue IeìkeÀebceO³es yeoue
keÀ©ve lemes®e Flej leebef$ekeÀ IeìkeÀebceO³es ye oue keÀ©ve GlHeeoveeceO³es Jee{ Ie[Jetve DeeCeleele. Demes
Demeues lejer ³ee keÀeueeJeOeerle DeuHekeÀeueeJeOeerleerue DeefleefjkeÌle veHeÀe keÀceeefJeC³ee®³ee GÎsMeeves
efoIe&keÀeueeJeOeerle Flej DeveskeÀ Hes{îee yeepeejeceO³es ÒeJesMe keÀjleele. HeefjCeec ele: efoIe&keÀeueeJeOeerle
ceeieCeerle Ieì nesTve DeefleefjkeÌle veHeÀe veenermee neslees Je Hes{îeebvee kesÀJeU meeceev³e veHeÀe efceUlees.
efoIe&keÀeueeJeOeerle p³ee efþkeÀeCeer Hes{er®ee meceleesue ÒemLeeefHele neslees l³ee efþkeÀeCeer Hes{eruee efceUCe ejer
efkebÀcele ner Hes{eruee keÀjeJ³ee ueeieCeeN³ee mejemejer Ke®ee&SsJe{er®e Demeles. cnCepes®e efoIe&keÀeueeJeOeerle Hes{er
vee veHeÀe -vee leesìe efmLeleerle meblegueveele Demeles. mebleguevee®³ee efþkeÀeCeer MR MC ner Deì HetCe&
nesles. HetCe& mHeOee&lcekeÀ yeepeejHesþsle efoIe&keÀeueeJeOeerle efkebÀcele Je GlHeeovee®ee SkeÀ®e meceleesue
ÒemLeeefHele neslees keÀer p³ee meceleesue efyebotveblej GlHeeokeÀ Hes{er DeeHeu³ee efkebÀcele Je GlHeeoveeceO³es yeoue
keÀjerle veener. HeefjCeec ele: efoIe&keÀeueele HetCe& mHeOexceO³es HegjJeþe Je¬eÀ /efoIe&keÀeueerve meerceeble Ke®e& Je¬eÀ
Heg{s mLeueeblejerle nesle veener.
1.5 HetCe& mHeOexleerue efkebÀcele efveefM®eleer (PRICE DETERMINATION
UNDER PERFECT COMPETITION)
HetCe& mHeOex®³ee yeep eejeceO³es meJe&$e SkeÀ®e efkebÀcele DeefmlelJeele Demeles. ³ee mHeOexceO³es efkebÀcele
efveefM®ele keÀjC³eemeeþer keÀesCel³eener ÒekeÀej®³ee yeenîe MeeqkeÌleme DeLeJee Meemeveeme nmle#esHe keÀjeJee
ueeiele veener. HetCe mHeOexle yeepeejeleerue SketÀCe cee ieCeer DeeefCe SketÀCe HegjJeþe ³eeb®³eeleerue DeebleefjkeÀ
mebyebOeecegUs efkebÀcele ÒemLeeefHele nesles. efle®e efkebÀcele HetCe& mHeOexleerue meceleesue efkebÀcele mecepeueer pee les. HetCe&
mHeOexceO³es ÒemLeeefHele nesCeejer DeMeer meceleesue efkebÀcel e DeeHeCeeme Heg{erue keÀeuHeefvekeÀ lekeÌl³ee®³ee
mene³³eeves DeefOekeÀ mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.munotes.in

Page 10

9
lekeÌlee ¬eÀ. 1.2
HetCe& mHeOexleerue meceleesue efkebÀcele
efkebÀcele (©. Òeleer veie) SketÀCe ceeieCeer (veie) SketÀCe HegjJeþe efkebÀceleerleerue yeou e
10 5,000 25,000 efkebÀceleerle Ieì
08 10,000 20,000 efkebÀceleerle Ieì
06 15,000 15,000 meceleesue efkebÀcele
04 20,000 10,000 efkebÀceleerle Jee{
02 25,000 5,000 efkebÀceleerle Jee{
lekeÌlee ¬eÀ. 1.2 Je©ve Demes mecepeles keÀer, Jemlet®eer efkeb Àcele JesieJesieUer Demeleevee
yeepeejeleerue SketÀCe ceeieCeer efkebÀceleer®³ee J³emle ÒeceeCeele lej yeepeejeleerue SketÀCe HegjJeþe efkebÀceleer®³ee
mece ÒeceeCeele yeouele peelees. Deeke=Àleerle oMe&efJeu³eeÒeceeCes Jemlet®eer efkebÀcele Òeefleveie 10 ©. Demeleevee
yeepeejele Jemlet®³ee 5000 veieebvee ceeieCeer Deens. cee$e ³ee®eJesUer Jemlet®³ee 25000 veieeb®ee SketÀCe
HegjJeþe yeepeejele GHeueyOe Deens. DeLee&le ³esLes 20,000 DeefleefjkeÌle JemletmesJeeb®ee HegjJeþe Demeu³eeves
efkebÀceleerle Ieì nesT ve Jemletb®eer efkebÀcele 8©. Òeefleveie FlekeÀer Keeueer ³esF&ue. efkebÀcele keÀceer Peeu³eecegUs
Jemletmeeþer®eer ceeieCeer Jee{sue Je leer 5000 Je©ve 10000 He³e¥le peeF&ue. cee$e Depetvener Jemletb®³ee
veieeb®ee HegjJeþe ceeieCeerHes#ee peemle®e Deens. 10,000 DeefleefjkeÌle veie Demeu³eecegUs efkebÀcele DeeCeKeer
Keeueer DeLee&le Òeleerveie 6 ©. He³e¥le ³esF&ue. ³ee efkebÀceleeruee cee$e yeepeejele Jemlet®³ee veieebmeeþer
Demeuesueer SketÀCe ceeieCeer Je SketÀCe HegjJeþe meceeve DeLee&le 15,000 FlekeÀe j enerue. lesJne 6 ©.
Òeleerveie ner efkebÀcele HetCe& mHeOex®³ee yeepeejele meceleesue efkebÀcele mecepeueer peeles. ³ee®e efJeMuesefJe®eej otmeN³ee yeepetves kesÀu³eeme mecepeles keÀer, yeepeejele Jemlet®eer Òeleerveie efkebÀcele 2 ©. Demeleevee
Jemletbmeeþer 25,000 veieeb®eer ceeieCeer Deens. cee$e SsJe{îee keÀceer efkebÀceleeruee Jemletb®ee HegjJeþe cee$e
kesÀJeU 5000 veieeb®ee Deens. HeefjCeecele: DeefleefjkeÌle ceeieCeercegUs Jemletb®eer efkebÀcele 2 ©. ÒeleerveieebJej
4 ©. Òeleer veieeHe³e¥le Jee{sue. Depetvener 10,000 Jemlet®³ee veieeb®eer DeefleefjkeÌle ceeieCeer Demeu³eeves
efkebÀcele Jee{tve Òeleerveie 6 ©. FlekeÀer nesF&ue. ner efkebÀcele HetCe& mHeOee&lcekeÀ yeepeejeleerue meceleesue efkebÀcele
Deens. keÀejCe ³ee meceleesue efkebÀceleerue e yeepeejeleerue Jemlet®eer SketÀCe ceeieCeer Je SketÀCe HegjJeþe meceeve
Deens.
HetCe& mHeOexle meceleesue efkebÀcele keÀMeer efveefM®ele nesles ns Keeueerue Deeke=Àleer 9.1 Üejs oMe&efJeues
Deens.
HetCe& mHeOexleerue meceleesue efkebÀcele efveefM®ele er
Deeke=Àleer ¬eÀ. 1.3munotes.in

Page 11

10
Deeke=Àleer ¬eÀ. 1.1 ceO³es ‘ox’De#eeJej Jemlet®es veie lej ‘oy’De#eeJej efkebÀcele oMe&efJeueer
Deens. Deeke=Àleerle ‘DD’ ne ceeieCeer Je¬eÀ lej ‘SS’ ne HegjJeþe Je¬eÀ Deens.
Deeke=ÀleerceO³es ‘E’efyebotle HetCe& mHeOexlee rue meceleesue efkebÀcele efveefM®ele Peeueer Deens. meceleesue
efkebÀcele 6 ©. Òeefle veie Demetve ³ee meceleesue efkebÀceleeruee 15,000 veieeb®eer SketÀCe ceeieCeer Je SketÀCe
HegjJeþe Deens. ³ee meceleesue efkebÀceleerKeeueer DeefleefjkeÌle ceeieCeer®³e e efmLeleercegUs efkebÀcele Jee{sue lej
meceleesue efkebÀceleer®³ee Jej DeefleefjkeÌle HegjJeþîeecegUs efkebÀceleerle Ieì nesF&ue. Lees[keÌ³eele Demes meebielee
³esF&ue keÀer, HetCe& mHeOex®³ee yeepeejeceO³es meceleesue efkebÀcele ner Jemletb®eer SketÀCe c eeieCeer Je Jemletb®ee SketÀCe
HegjJeþe ³eeb®³ee DeebleefjkeÀ meceleesueeletve®e efveefM®ele nesles.
1.6 HetCe& mHeOexleer ueHes{er®ee DeuHekeÀeueerve Je efoIe&keÀeueerve meceleesue (SHORT
RUN AND LONG -RUN EQUILIBRIUM UNDER
PERFECT COMPETITION)
³ee DeeOeer®³ee efJeMuesvescekeÀer ue#eCes keÀesCeleer Deensle ³ee®eener efJe®eej kesÀuee. meeOeejCele: HetCe& mHeOexleerue Òel³eskeÀ GlHeeove
Hes{er ner p³ee mlejeJej meJee&ef OekeÀ veHeÀe efceUlees l³ee mlejeHe³e¥le GlHeeove Iesles. Deelee DeeHeCe HetCe&
mHeOexceO³es Hes{er®ee DeuHekeÀeueerve Je efoIe&keÀeueerve meceleesue keÀmee ÒemLeeefHele neslees lemes®e
meceleesueeJemLesceO³es efveefM®ele Peeuesu³ee efkebÀceleeruee Hes{eru ee veHeÀe neslees keÀer leesìe menve keÀjeJee ueeielees
³ee®ee efJe®eej keÀjCeej Deenesle.
HetCe& mHeOexleerue GÐeesieHes{er®ee DeuHekeÀeueerve meceleesue (Short -run Equilibrium of
the firm under Perfect Competition) :
DeLe&Meem$eer³e efJeMuesmew×ebeflekeÀ mebkesÀle Demetve l³eeb®ee efoJeme, DeeþJe[e, ceefnvee, JeDeLe&Meem$eer³e HeefjYeeFceejle F.) efmLej Demeleele lej Flej keÀener IeìkeÀ (keÀ®®ee ceeue, ÞeefcekeÀ, Jeerpe, FbOeve F.) ®eue
Demeleele. DeMee HeefjefmLeleerceO³es GÐeesie mebmLes®ee efJemleej keÀjCes MekeÌ³e vemeles. DeuHekeÀeueele ®eue
IeìkeÀebceO³es HeefjJele&ve keÀ©ve GlHeeove keÀceer -peemle keÀjlee ³eslees. Demes Demeues lejer GlHeeove
Òeef¬eÀ³esle efmLej Je ®eue oesvner IeìkeÀ JeeHejeJes ueeiele Demeu³eeves ®eue IeìkeÀebyejesyej efmLej
IeìkeÀebJejner Ke®e& keÀjeJee ueeielees. nî eeHewkeÀer efmLej Ke®ee&le GlHeeove HeeleUerleerue yeoueeÒeceeCes HeÀjkeÀ
nesle veener HeCe ®eue Ke®e& cee$e GlHeeoveeleerue yeouee®³ee efoMesves yeouelees.
HetCe& mHeOexle DeuHekeÀeueele veefJeve GÐeesiemebmLeebvee ÒeJesMe keÀjC³eeFlekeÀe keÀeueeJeOeer vemelees
efMeJee³e ³ee keÀeueKeb[ele petv³ee GÐeesiemebmLeebveener GlHeeove Òeef¬eÀ³esletve yeensj peeCes MekeÌ³e nesle veener.
l³eecegUs DeuHekeÀeueele HetCe& mHeOexleerue Hes{îeebvee Demeeceev³e veHeÀe efceUt MekeÀlees, meceev³e veHeÌ³eeJej
meceeOeeve c eeveeJee ueeiet MekeÀlees efkebÀyentvee leesìener menve keÀjeJee ueeiet MekeÀlees.
HetCe& mHeOexle DeuHekeÀeueele meceleesue ÒemLeeefHele nesC³eemeeþer Heg{erue DeìeR®eer Hetle&lee nesCes
DeeJeM³ekeÀ Demeles.munotes.in

Page 12

11
1.meerceeble ÒeeHleer †meerceeble Ke®e& ( MR MC )
2.meerceeble ÒeeHleer®³ee Je¬eÀeuee (MR) meerceeble Ke®ee&®ee Je¬eÀ (MC) Keeuetve Jej ísotve iesuee
Heeefnpes.
3.ceesþîee ÒeceeCeeJejerue vegkeÀmeeve ìeUC ³eemeeþer efkebÀcele †mejemejer yeouelee Ke®e&   P AVC
DeMeerefmLeleer Demee³euee nJeer.
HetCe& mHeOexleerue GlHeeove Hes{er®ee DeuHekeÀeueerve meceleesue oesve He×leerves keÀjeJee ueeielees.
De)meceeve Ke®ee&®eer DeJemLesmen DeuHekeÀeueerve meceleesue (Short -run Equilibrium with
Identical costs )
ye)efJeYesoer Ke®ee&®³ee DeJemLesmen DeuHekeÀeueerve meceleesue (Short -run Equilibrium with
Differential costs conditions )
De)meceeve Ke®ee&® ³eeDeJemLesmen DeuHekeÀeueerve meceleesue (Short -run Equilibrium
with Identical costs) :
meceeve Ke®ee&®³ee DeJemLesle GÐee siemecegneleerue meJe& GÐeesieHes{îeeb®ee mejemejer Ke®e& DeeefCe
meerceeble Ke®e& ne meejKee®e Demelees. l³ee®eyejesyej GlHeeoveemeeþer JeeHejuesues IeìkeÀner SkeÀefpevemeer
Demeleele. ³ee efmLeleerceO³es HetCe& mHeOex®³ee yeepeejele GlHeeoveHes{er®³ee Je mletbmeeþer®ee ceeieCeer Je¬eÀ ne
‘ox’ De#eeme meceeblej efkebÀJee HetCe& ueJeef®ekeÀ mJe©Hee®ee Demelees. ³ee yeepeejele meceeve Ke®ee&®³ee
DeeHeCeeme Heg{erue efYeVe efmLeleerle Hes{er®ee meceleesue ÒeeHle neslees.
1.DeJeepeJeer veHeÀe   AR AC
2.JeepeJeer veHeÀe   AR AC
3.leesìe  AR AC
4.leesìe efkeÀceeveerkeÀjCe   AR AVC
5.GlHeeove yebo (Shut Down)
1)DeJeepeJeer veHeÀe   AR AC (Supernormal Profit) :
meeOeejCele : yeepeejeleerue ÒemLeeefHele efkebÀcele meceleesue GlHeeove HeeleUer®³ee efmLeleerle
mejemejer Ke®ee&Hes#ee peemle Demesue lej GÐeesiemebmLesuee DeJeepeJeer veHeÀe efceUlees. ³ee®ee®e DeLe&
DeJeepeJeer veHeÌ³ee®³ee efmLeleerle GlHeeokeÀe®eer SketÀCe ÒeeHl eer ner SketÀCe Ke®ee&Hes#ee peemle Demeles.
HetCe& mHeOexceO³es DeuHekeÀeueele GÐeesieHes{eruee DemeeOeejCe veHeÀe keÀmee ÒeeHle neslees ns Heg{erue
Deeke=Àleer ¬eÀ. 9.4Üejs oMe&efJeues Deens.
Deeke=Àleer ¬eÀ. 1.4munotes.in

Page 13

12
Jejerue Deeke=ÀleerceO³es ‘E’efyebotceO³es GÐeesieHes{er®ee DeuHekeÀeueerve meceleesue ÒemLeeefHele Peeuee
Deens. keÀejCe ‘E’efyebot®³ee efþkeÀeCeer meceleesueemeeþer DeeJeM³ekeÀ DemeCeeN³ee oesve Deìer HetCe& nesleele.
MR MC JeMCJe¬eÀMRJe¬eÀeuee Keeuetve Jej ísotve peelees. meceleesue DeJemLesle ‘OQ’ ns
meblegueerle GlHeeove lej ‘OP’ ner meceleesue efkebÀcele efveefM®ele nesles. Deeke=Àleerle oMe&efJeu³eeÒeceeCes
mejemejer ÒeeHleer®ee Je¬eÀ (AR) ne mejemejer Ke®e& Je¬eÀe®³ee Je©ve peelees. ³ee®ee®e DeLe& GÐees ieHes{er®eer
mejemejer ÒeeHleer ner efle®³ee mejemejer Ke®ee&Hes#ee peemle Deens. Deeke=Àleerle oMe& efJeu³eeÒeceeCes
OP QE ner GÐeesieHes{er®eer mejemejer ÒeeHleer lej OA QB ne mejemejer Ke®e& Deens.
GlHeeieHes{eruee ÒeeHle nesCeeje veHeÀe OPEQ OABQ PEAB 
Jejerue efJeMuesYeeieeSsJe{e veHeÀe ÒeeHle neslees. ne veHeÀe GÐeesieele veefJeve GÐeesiemebmLeebvee DeekeÀefDeuHekeÀeUele l³ee OebÐeele ÒeJesMe keÀ© MekeÀle vemeu³eeves nîee DeJeepeJeer veHeÌ³ee®es DeefmlelJe efìketÀve
jenles.
2)JeepeJeer veHeÀe AR AC (Normal Profit) :
meceleesue GlHeeove HeeleUeruee mejemejer ÒeeHleer ner mejemejer Ke®ee&®³ee yejesyej Demeu³eeme
 AR AC GÐeesieHes{eruee DeuHekeÀeUele HetCe& mHeOexle JeepeJeer veHeÌ³eeJej meceeOeeve ceeveeJee ueeielees.
HetCe& mHeOex®³ee yeepeejele Jemlet®eer efkebÀcele, mejemejer ÒeeHleer Je meerceeble ÒeeHleer meerceeble Ke®e& Je mejemejer
Ke®e& meejKes Demeu³eeves P AR MR AC MC DeMeer efmLeleer efvecee&Ce nesTve
GÐeesieHes{erme JeepeJeer DeLeJee meeceev³e veHeÀe®e efceUlees.
Jejerue efJeMuesDeeke=Àleer ¬eÀ. 1.5
Jejerue Deeke=Àeflele EefyebotceO³es HetCe& mHeOexleerue GÐeesieHes{er®ee DeuHekeÀeueerve meceleesue
ÒemLeeefHele Peeuee Deens. meceleesueeJemLesceO³es OQSsJe{s GlHeeove Iesleues peeles lej OPner efkebÀcele
yeepeejHesþsceO³es efveefM®ele nesles. Deeke=Àeflele oMe&efJeu³eeÒeceeCes GÐeesieHes{er®ee mejemejer Ke®ee&®ee Je¬eÀ
DeeefCe mejemejer ÒeeHleer®ee Je¬eÀ SkeÀe®e efyebotletve SkeÀceskeÀebvee mHeMe& keÀ ©ve iesuee Demeu³eeves
AR AC DeMeer efmLeleer efvecee&Ce nesles, He³ee&³eeves GÐeesieHes{eruee DeMee meceleesueeJemLesle
DeuHekeÀeUele meeOeejCe veHeÀe ÒeeHle neslees.munotes.in

Page 14

13
3)leesìe AR AC (Loss ):
GÐeesieHes{er®ee m ejemejer Ke®e& ne pesJne mejemejer ÒeeHleerHes#ee peemle Demelees lesJne
GÐeesieHes{eruee leesìe menve keÀjeJee ueeielees. DeMee efmLeleerceO³es GÐeesieHes{er®eer OebÐeeceOetve yeensj
He[C³ee®eer F&®íe Demeles. Hejblet DeuHekeÀeUele les MekeÌ³e vemeu³eeves GÐeesiemebmLesuee OebÐeele jneJes®e
ueeieles. DeMee JesUer GÐeesieHes{er leesìe keÀceer keÀjC³ee®³ee ¢<ìerves efveCe&³e Iesles. ne efveCe&³e Iesleevee oesve
MekeÌ³eleeb®ee efJe®eej keÀjeJee ueeielees.
De)leesìe menve keÀ©ve Oeboe ®eeuet þsJeCes
ye)OebÐeele jentvener GlHeeove LeebyeefJeCes
GÐeesieHes{erves GlHeeove ®eeuet þsJeu³eeme efleuee efmLej Ke®e& Je ®eue Ke®e& nîee oesvner Ke®ee¥®eer
lejlego keÀjeJeer ueeieles. cee$e GlHeeove yebo kesÀu³eeme efmLej Ke®e& pejer keÀjeJee ueeiele Demeuee lejer
®eue Ke®e& cee$e Jee®elees. Jejerue efJeMuesDeekeÀ=leer ¬eÀ. 1.6
Jejerue Deeke=ÀleerceO³es meceleesueeJemLesceO³es DeuHekeÀeUele GÐeesieHes{eruee leesìe menve keÀjeJee
ueeielees ³ee®es efJeMuesSsJe{s GlHeeove Iesles lej l³ee®eJesUer OPner meblegueerle efkebÀcele efveefM®ele nesles. meceleesue efmLeleerceO³es
GÐeesieHes{er®ee mejemejer Ke®e& J e¬eÀ ne GÐeesieHes{er®³ee mejemejer ÒeeHleer Je¬eÀe®³ee Je©ve peeleevee
Deeke=Àeflele efometve ³eslees. ³ee®ee®e DeLe& Demee neslees keÀer GÐeesieHes{er®ee mejemejer Ke®e& ne Hes{er®³ee
mejemejer ÒeeHleerHes#ee peemle Deens  AR AC . He³ee&³eeves GÐeesieHes{eruee DeuHekeÀeUele leesìe menve
keÀjeJee ueeielees.
GÐeesieHes{eruee menve keÀjeJee ueeieCeeje leesìe OPEQ OABQ PEAB
Jejerue efJeMuesPEAB ³ee jsKeebefkeÀle YeeieeSsJe{e leesìe menve keÀjeJee ueeielees.
4)leesìe efkeÀceeveerkeÀjCe AR AVC (Loss Minimization ):
pesJne GÐeesiemebmLes®eer mejemejer ÒeeHleer (efkebÀcele ) mejemejer Ke®ee&Hes#ee peemle Demesue lej
DeMee efmLeleerceO³es GÐeesieHes{er®ee mejemejer ®eue Ke®e& Ye©ve efveIelees®e efMeJee³e mejemejer efmLej
Ke®ee&®eener keÀener Yeeie Ye©ve efveIelees Je leesìe efkeÀceeve nesC³eeme l³ee DevegMebieeves ceole nesle s.munotes.in

Page 15

14
Goe. mejemejer ÒeeHleer AR/ efkebÀceleP50 ©. mejemejer efmLej Ke®e&  ACC40 ©,
Je mejemejer ®eue Ke®e&  AVC20 ©. Demesue lej
ATC40+20†60 ©
AR50 ©
Loss †10 ©
³ee®ee®e DeLe& Demee neslees keÀer yeN³ee®e JesUe pesJne GlHeeoveHes{er leesìîee®³ee meecevee keÀjerle
Demeles l³ee efmLeleerle Hes{er DeeHeuee leesìe efkeÀceeve Heel eUeruee keÀmee þsJelee ³esF&ue ³ee®ee Òe³elve keÀjles.
Jejerue efJeMuesDeeke=Àleer ¬eÀ. 1.7
Jejerue Deeke=ÀleerceO³es ‘E’efyebotceO³es GÐeesieHes{er®ee meceleesue ÒemLeeef Hele Peeuee Deens. meceleesue
DeJemLesle Hes{er OQns GlHeeove keÀjles lej OPner efkebÀcele efveefM®ele keÀjles. ³ee efkebÀceleeruee Hes{eruee
OPEQ SsJe{er ÒeeHleer nesles. lej OABQ SsJe{e Ke®e& ³eslees. cnCepes®e Hes{eruee
OPEQ OABQ PABE ³ee jsKeebefkeÀle YeeieeSsJe{e leesìe neslees. Demes Demeues lejer Deeke=Àleerle
oMe&efJeu³eeÒeceeCes Hes{eruee ÒeeHle nesCeejer mejemejer ÒeeHleer ARner mejemejer yeouel³ee Ke®ee&SJe{er
 AVC Deens. DeLee&le ³ee efmLeleerceO³es Hes{er®³ee yeouel³ee Yeeb[JeueeJejerue Ke®e& l³ee®eyejesyej efmLej
Yeeb[JeueeJejeruener keÀener Ke®e& Ye©ve efveIele Demeu³eeves meb³eespekeÀ GlHeeov e Òeef¬eÀ³ee ®eeuet þsJetve leesìe
keÀceer keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjlees.
5)GlHeeove yebo (Shut Down ):
pej GlHeeove Hes{eruee ÒeeHle nesCeejer efkebÀcele yeouel³ee Yeeb[JeueeJej ³esCeeN³ee Ke®ee&Hes#eener
keÀceer Demesue lej DeMee efmLeleerceO³es GÐee sie Hes{erveer GlHeeovee®eer Òeef¬eÀ³ee ®eeuet þsJeu³eeme Hes{erme efmLej
DeeefCe ®eue nîee oesvner Ke®ee¥Jej leesìe menve keÀjeJee ueeielees. DeMee HeefjefmLeleerle Oeboe yebo keÀ©ve
®eue Ke®ee&Jejerue leesìe ìeUlee ³eslees. ³ee efmLeleeruee cenÊece leesì îee®eer DeJemLee Demesner cnCeleele.munotes.in

Page 16

15
Jejerue efJeMuesDeeke=Àleer ¬eÀ. 1.8
Deeke=ÀleerceO³es OXDe#eeJej GlHeeove lej OYDe#eeJej efkebÀcele Ke®e& Je ÒeeHleer oMe&efJeueer
Deens. ' 'EefyebotceO³es Hes{er®ee meceleesue meeOeuee Deens. keÀejCe EefyebotceO³es MR MC DeeefCe
MRJe¬eÀeuee MCJe¬eÀ Keeuetve ísotve Jej peelees. meceleesueeJemLesceO³es Hes{er OQSsJe{s GlHeeove
Iesles, lemes®e OPner efkebÀcele efveefM®ele nesles. meceleesueeJemLesceO³es Hes{er®ee SketÀCe mejem ejer Ke®ee&®ee
Je¬eÀ ATC ne Hes{er®³ee mejemejer ÒeeHleer Je¬eÀe®³ee Je©ve peelees. DeLee&le Hes{er®ee mejemejer Ke®e& ne
Hes{er®³ee mejemejer ÒeeHleerHes#ee KetHe peemle Deens.
Hes{er®ee mejemejer Ke®e& OQBQ
Hes{er®eer mejemejer ÒeeHleer OPEQ
Hes{er®ee cenÊece leesìe OQBE OPEQ
ABEP (jsKeebefkeÀle Yeeie)
DeLee&le Hes{erme ³ee jsKeebefk eÀle YeeieeSsJe{e cenÊece leesìe menve keÀjeJee ueeielees. ne leesìe
Del³eble peemle ÒeceeCeele Demeu³eecegUs GÐeesiemebmLesme DeeHeu³ee GlHeeovee®eer Òeef¬eÀ³ee yebo keÀjeJeer
ueeieles.
HetCe& mHeOexleerue DeuHekeÀeueerve meceleesuee®³ee DeeleeHe³e¥le DeeHeCe Hee®e JesieJesieUîee DeJemLee
Heeefnu³ee. ³ee meJe& DeJemLee SkeÀe®e Deeke=Àleerle Heg{erueÒeceeCes oMe&efJelee ³esleele.
Deeke=Àleer ¬eÀ. 1.9munotes.in

Page 17

16
Jejerue Deeke=ÀleerceO³es OXDe#eeJej GlHeeove lej OYDe#eeJej efkebÀcele Ke®e& Je ÒeeHleer
oMe&efJeueer Deens. HetCe& mHeOexleerue DeuHekeÀeueerve meceleesueeleerue veHeÀe -leesìîee mebyebOeerle Hee®e MekeÌ³elee
Deeke=ÀleerJe©ve Heg{erueÒeceeCes mHe<ì keÀjlee ³esleerue.
1)meceleesue5E:³ee meceleesueele
5QSsJe{s GlHeeove Hes{er Iesles lej5Pner efkebÀcele He s{eruee ÒeeHle
nesles.5Emeceleesue efmLeleerle Hes{eruee Demeeceev³e veHeÀe efceUlees. keÀejCe m eceleesue efmLeleerceO³es Hes{eruee
efceUCeejer efkebÀcele ner Hes{er®³ee mejemejer yeouelee Ke®e& Je Hes{er®³ee mejemejer SketÀCe Ke®ee&Hes#ee peemle
Deens ( P AVC lemes®e P ATC )
2)meceleesue4E:³ee meceleesueele Hes{er
4QSsJe{s GlHeeove keÀjles lej4Pner efkebÀcele ÒeeHle nesles.
4Emeceleesuee®³ee efþkeÀeCeer Hes{erme meeceev³e veHeÀe efceUlees. keÀejCe ³ee mecel eesue efmLeleerle Hes{erme ÒeeHle
nesCeejer efkeÀbcele ner mejemejer yeouel³ee Ke®ee&Hes#ee peemle Deens HeCe mejemejer SketÀCe Ke®ee&®³ee yejesyej
Deens(P AVC lemes®e P ATC ). ³esLes Hes{er vee veHeÀe vee leesìe ³ee efmLeleerle Demeles.
3)meceleesue3E:³ee efmLeleerle Hes{erme v³etvelece leesìe menve keÀjeJee ueeielees. keÀejCe3E
meceleesueele Hes{erme ÒeeHle nesCeejer3Pner efkebÀcele mejemejer yeouel³ee Ke®ee&Hes#ee peemle Demeueer lejer leer
mejemejer SketÀCe Ke®ee&Hes#ee keÀceer Deens (P AVC lemes®e P ATC ).
4)meceleesue2E:³ee meceleesueele Hes{er
2QSsJe{s GlHeeove Iesles lemes®e Hes{erme2Pner efkebÀcele
ÒeeHle nesles. ÒeeHle nesCeejer efkebÀcele ner mejemejer SketÀCe Ke®ee&Hes#ee keÀceer Demetve leer mejemejer yeouel³ee
Ke®ee&SsJe{er Demeles ( P ATC DeeefCe P AVC ). HeefjCeecele: Hes{erme efmLej Ke®ee&SsJe{e leesìe
menve keÀjeJee ueeielees.
5)meceleesue1E:meceleesuee®³ee ³ee efmLeleerle Hes{erme Òe®eb[ leesìe menve keÀjeJee ueeielees keÀejCe
Hes{erme ÒeeHle nesCeejer efkebÀcele ner mejemejer yeouelee Ke®e& Je mejemejer SketÀCe Ke®e& ³eebHes#ee keÀceer
(P AVC lemes®e P ATC ). HeefjCeecele: Hes{erme DeeHeu³ee GlHeeovee®eer Òeef¬eÀ³ee yebo keÀjeJeer
ueeieles.
ye)efJeYesoer Ke®ee&®³ee DeJemLesmen DeuHekeÀeueerve meceleesue (Short -run Equilibrium
with Differential Cost Conditions) :
³eeDeeOeer DeeHeCe meJe& Hes{îeeb®ee GlHeeove Ke®e& meceeve Demeleevee®³ee meceleesuee®³ee DeJemLesle
Hes{er®³ee veHeÌ³ee -leesìîee®³ee efmLeleer®ee DeY³eeme kesÀuee. cee$e Òel³e#eele Hes{îeeb®ee GlHeeove Ke®e& efYeVe
Demeu³eeves efYeVe Ke®ee&®³ee efmLeleerleerue Hes{er®ee meceleesue HeneCes cenÊJee®es þjles. meeOeejCele: GlHeeove
leb$ee®³ee opee&leerue leHeÀeJele, keÀ®®³ee ceeu ee®³ee efkebÀceleerleerue HeÀjkeÀ, keÀ®®³ee ceeuee®³ee iegCeJeÊesleerue
Deblej, GlHeeove Hes{îeeb®³ee keÀe³e&#ecelesleerue leHeÀeJele F. keÀejCeebcegUs Òel³eskeÀ Hes{er®ee GlHeeove Ke®e&
efYeVe mJe©Hee®ee Demelees. yeN³ee®e JesUe keÀe³e&#ece GÐeesieeHes#ee GlHeeove Ke®e& keÀceer þsJeC³eeceO³es
³eMemJeer þjleele. cee$e DekeÀe³e&#ece GÐeesie Hes{îeeb®ee GlHeeove Ke®e& cee$e DeefOekeÀ®e jnelees. Demes
Demeues lejer HetCe& mHeOexle meJe& GÐeesie Hes{îeebvee mHeOee&lcekeÀ yeepeejele efveefM®ele Peeuesueer efkebÀ cele
efmJekeÀejeJeer ueeiele Demeu³eeves efYeVe GlHeeove Ke®ee&®³ee efmLeeflele Òel³eskeÀ Hes{eruee ÒeeHle nesCeeje veHeÀemunotes.in

Page 18

17
ne efYeVe Demelees. efYeVe Ke®ee&®³ee DeJemLesle GlHeeove Hes{îee DeeHeues meblegueve keÀmes efveefM®ele keÀjleele
les Heg{erue Deeke =Àleer®³ee mene³³eeves mHe<ì keÀ©.
Deeke=Àleer ¬eÀ. 1.9
Jejerue Deeke=ÀleerceO³es efYeVe Ke®ee&®³ee efmLeleerle efYeVe GÐeesie Hes{îeevee keÀMeeÒekeÀejs veHeÀe
DeeefCe leesìîee®³ee efYeVe efmLeleeruee leeW[ ÐeeJes ueeieles ³ee®es mHe<ìerkeÀjCe efoue s Deens.
1)Hes{er‘A’:ner meJee&le peemle keÀe³e&#ece Hes{er Deens. meceleesue efmLeleerle ner Hes{er OQ SsJe{s
GlHeeove Iesles lej Hes{erme OPner efkebÀcele ÒeeHle nesles. meceleesue efmLeleerceO³es Hes{erme DemeeOeejCe veHeÀe
ÒeeHle neslees. keÀejCe Hes{erme ÒeeHle nesCeejer efkebÀcele ner mejemejer SketÀCe Ke®e& DeeefCe mejemejer yeouel³ee
Ke®ee&Hes#ee peemle Deens (P ATC lemes®e P AVC ).
2)Hes{er‘B’:³ee Hes{erme efmeceeble Hes{er Demes cnCeleele. ‘B’Hes{erme kesÀJeU meeceev³e veHeÀe efceUlees.
meceleesue efmLeleerceO³es Hes{erme efkebÀcele ÒeeHle nesles. ner efkeÀbcele mejemejer yeouel³ee Ke®ee&Hes#ee peemle Deens
Je mejemejer SketÀCe Ke®ee&SsJe{er Deens (P AVC JeP ATC ). ner Hes{er AHes{erHes#ee keÀceer
keÀe³e&#ece Deens.
3)Hes{er‘C’:ner DekeÀe³e&#ece Hes{er dns. ³ee Hes{erme jsKeebefkeÀle Yeeie PABE SsJe{e leesìe menve
keÀjeJee ueeielees. keÀejCe Hes{erme ÒeeHle nesCeejer efkebÀcele ner mejemejer SketÀC e Ke®ee&Hes#ee keÀceer Deens.
meceleesue DeJemLesceO³es Hes{er®ee mejemejer yeouelee Ke®e& Yeeiesue SJe{er®e ÒeeHleer nesles.munotes.in

Page 19

18
4)Hes{er‘D’:meceleesue DeJemLesle ³ee Hes{erme KetHe ceesþîee leesìîeeme leeW[ ÐeeJes ueeieles. keÀejCe
Hes{erme ÒeeHle nesCe ejer efkebÀcele ner mejemejer SketÀCe Ke®e& lemes®e mejemejer yeouelee Ke®e& ³ee oesneWHes#ee
keÀceer Deens ( P ATC lemes®e P AVC ). ner Del³eble DekeÀe³e&#ece Hes{er ceeveueer peeles.
HetCe& mHeOexleerue Hes{er®ee efoIe&keÀeueerve meceleesue (Long -run Equilibrium under
Perfect Competition ):
efoIe&keÀeU ner osKeerue DeuHekeÀeUeÒeceeCes DeLe&Meem$eer³e HeefjYeemebkesÀle Demeu³eecegUs l³ee®es ceeHeve efoJeme, ceefnves, JemebHetCe& pegUJeepegUJe Peeueer cnCepes efoIe&keÀeueerve HeefjefmLeleer DeefmlelJeele ³esles. efoIe&keÀeUele GlHeeove
Hes{erme l³eeb®³eekeÀ[erue meJe& GlHeeove IeìkeÀeb®³ee mebK³esle yeoue Ie[Jetve DeeCeC³eeFleHel e keÀeueeJeOeer
menpe ÒeeHle neslees. cnCepes®e efoIe&keÀeUele GlHeeovee®es meJe&®³ee meJe& IeìkeÀ ns yeoueles Demetve
keÀesCeleener HeÀjkeÀ efmLej Demele veener. efoIe&keÀeUele GlHeeove Hes{îeebvee DeefleefjkeÌle veHeÀe efceUle
Demesue lej veHeÀe keÀceeef JeC³ee®³ee GÎsMeeves Flej Hes{îee ÒeJesMe keÀjleele Je veHeÀe keÀceer nesTve meeOeejCe
jenlees. ³eeTueì GlHeeove Hes{erme leesìe nesle Demeu³eeme keÀener Hes{îee GÐeesie mees[t peeleele Je
leesìîee®es ÒeceeCe keÀceer nesTve Hes{erme meeceev³e veHeÀe efceUl ees. HetCe& mHeOexleerue efoIe&keÀeueerve
mebleguevee®³ee oesve efYeVe DeJemLeeb®es mHe<ìerkeÀjCe Heg{erueÒeceeCes keÀjlee ³esF&ue.
De)meceeve Ke®ee&®eer efmLeleer (Identical Cost Conditions) :
efoIe&keÀeUele meJe& IeìkeÀ yeoueles Demeu³eecegUs Hes{erm e efmLej Ke®e& keÀjeJee ueeiele veener.
meceeve Ke®ee&®³ee efmLeleerle Hes{erme meeOeejCe veHeÀe ÒeeHle neslees. meceleesuee®³ee efmLeleerle Hes{er®ee
mejemejer Ke®e& ne Hes{er®³ee mejemejer ÒeeHleer SsJe{e Demelees. lemes®e meerceeble ÒeeHleer ner meercee ble
Ke®ee&SsJe{er Demeles. cnCepes®e LAC = LAR = LMC = LMR DeMeer efmLeleer Demeles.
Jejerue efJeMuesDeeke=Àle er ¬eÀ.1.10
Deeke=Àleerle oMe&efJeu³eeÒeceeCes ‘E’efyebotceO³es HetCe& mHeOexleerue Hes{er®ee efoIe&keÀeueerve meceleesue
ÒemLeeefHele neslees. meceleesue efyebot®³ee efþkeÀeCeer meceleesueemeeþer®³ee DeeJeM³ekeÀ DemeCeeN³ee oesvner Deìer
HetCe& nesleele.munotes.in

Page 20

19
1)LMR = LMC DeeefCe
2)LMC Je¬eÀ ne LMR Je¬eÀeuee Keeuetve Je j®³ee efoMesuee ísotve peelees.
meceleesue efmLeleerle Hes{er OQSsJe{s GlHeeove Iesles lej Hes{erme OPSsJe{er efkebÀcele ÒeeHle
nesles. Hes{erme ÒeeHle nesCeejer efkebÀcele ner Hes{er®³ee mejemejer Ke®ee&SsJe{er Demeu³eeves efoIe&keÀeUele Hes{erme
kesÀJeU meeceev³e veHeÌ³eeJej meceeOeeve ceeveeJes ueeieles.
ye)efJeefYeVe Ke®ee&®eer efmLeleer (Hetergenous Cost Condition) :
keÀ®®³ee ceeuee®eer efkebÀcele, Hes{er®eer keÀe³e&#ecelee, Jemletb®eer iegCeJellee, efve³eespeveeleerue leHeÀeJele
F. yeeyeleerl e efYeVelee Demeu³eeves JeemleefJekeÀlee Òel³eskeÀ Hes{er®ee GlHeeove Ke®e& efYeVe jnelees. GlHeeove
Ke®ee&leerue yeoueecegUs Ke®e& Je¬eÀeb®es DeekeÀej yeoueleele. efJeefYeVe Ke®ee&®³ee efmLeleerle HetCe& mHeOexceO³es
Hes{er®ee efoIe&keÀeueerve meceleesue keÀmee ÒemLeeefHele neslees ns keÀener Hes{îeeb®³ee meceleesueeJe©ve mecepetve
IesT.
Deeke=Àleer 1.11
1)Hes{er‘A’ (Firm ‘A’) :
‘E’efyebotceO³es Hes{er®ee efoIe&keÀeueerve meerceeble Ke®e& (LMC) Je efoIe&keÀeueerve meerceeble ÒeeHleer
(LMR) SkeÀmeejKes Demeu³eeves Hes{er®ee meceleesue meeOeuee Deens. meceleesuee®³ee efmLeleerle Hes{er OQ
SsJe{s GlHeeove Iesles lej Hes{erme OPSsJe{er efkebÀcele ÒeeHle nesles. Hes{erme ÒeeHle nesCeejer efkebÀcele ner
Hes{er®³ee efoIe&keÀeueerve mejemejer Ke®ee&Hes# ee peemle Demeu³eeves Hes{erme APEB ³ee jsKeebefkeÀle
YeeieeSsJe{e DemeeOeejCe veHeÀe ÒeeHle neslees. DeMeer Hes{er ner meJee&le keÀe³e&#ece Demeles.
2)Hes{er‘B’ (Firm ‘B’ ):
ner Hes{er ‘A’Hes{er®³ee leguevesle keÀceer keÀe³e&#ece Demeles. ‘B’Hes{erme efoIe&keÀeUele meJe&meeOeejCe
veHeÌ³eeJej meceeOeeve ceeveeJes ueeieles keÀejCe ³ee Hes{erme meceleesueeJemLesceO³es ÒeeHle nesCeejer efkebÀcele ner
Hes{er®³ee Ke®ee&SsJe{er Deens. ³ee efmLeleerme vee veHeÀe -vee leesìe efmLeleer osKeerue cnCeleele.
3)Hes{er‘C’ (Firm ‘C’ ):
meceleesueeJemLesceO³es ‘C’Hes{erme PABE ³ee jsKeebefkeÀle YeeieeSsJe{e leesìe menve keÀjeJee
ueeielees. keÀejCe ‘E’efyebot®³ee efþkeÀeCeer Hes{erme OPSsJe{er efkebÀcele ÒeeHle nesles lej Hes{er OQSsJe{e
GlHeeove Iesles. He s{erme ÒeeHle nesCeejer efkebÀcele ner Hes{er®³ee efoIe&keÀeueerve mejemejer Ke®ee&Hes#ee keÀceer Deens
 P LAC . ner Hes{er DekeÀe³e&#ece Hes{er ceeveueer peeles.munotes.in

Page 21

20
HetCe& mHeOexleerue GÐeesiee®ee DeuHekeÀeueerve Je efoIe&keÀeueerve mece leesue(Short term and
Long Term Equilibrium of Industry under perfect competition) :
GÐeesie ne DeveskeÀ ueneve -ceesþîee Hes{îeeb®ee mecegn Demelees. DeMee Hes{îee yeepeejHesþsceO³es
SkeÀefpevemeer Jemlet mesJeeb®es GlHeeove keÀjle Demeleele. DeuHekeÀeUe le p³ee efþkeÀeCeer GÐeesieeleerue
GlHeeovee®es ÒeceeCe yeouele veener DeMee HeeleUeruee GÐeesiee®ee meceleesue efveefM®ele neslees. HetCe& mHeOexceO³es
DeuHekeÀeUele GÐeesiee®ee meceleesue ÒemLeeefHele nesC³eemeeþer Heg{erue Deìer HetCe& nesCes iejpes®es Demeles.
1)DeuHekeÀeUele GÐeesieele meceeefJe<ì Demeuesu³ee GlHeeove Hes{îee DeeHeues GlHeeove yeouet MekeÀle
veenerle.
2)DeuHekeÀeUele p³ee efþkeÀeCeer meerceeble ÒeeHleer ner meerceeble Ke®ee&®³ee yejesyej nesles (MR=MC) l³ee
HeeleUerJej®e GlHeeove efveefM®ele nesTve l³ee efþkeÀeCeer mebHetCe& GÐeesiee®ee meceleesue ÒemLeeefHele
neslees.
3)HetCe& mHeOexle GÐeesiee®³ee DeuHekeÀeueerve meceleesueemeeþer GÐeesieeleerue SketÀCe ceeieCeer ner SketÀCe
HegjJeþîee®³ee yejesyej Demee³euee nJeer.
4)p³ee efþkeÀeCeer SketÀCe ceeieCeer ner SketÀCe HegjJeþîee®³ee yejesyej nesles l³ee efþkeÀeCeer DeuHekeÀeUele HetCe&
mHeOexleerue meblegueerle efkebÀcele efveefM®ele nesles.
5)DeuHekeÀeUele HetCe& mHeOexleerue GÐeesieeceO³es meceeefJe<þ Demeuesu³ee Hes{îee meece ev³e veHeÌ³eeyejesyej®e
Ke®e&YesoecegUs Demeeceev³e veHeÀe osKeerue keÀceeJet MekeÀleele. lemes®e keÀener JesUe l³eebvee leesìener
menve keÀjeJee ueeielees.
Jejerue efJeMuesDeeke=Àleer ¬eÀ. 1.12
Jejerue Deeke=ÀleerceO³es HetCe& mHeOexleerue GÐeesiee®ee DeuHekeÀeueerve meceleesue oMe&efJeuee Deens.
Deeke=Àleerleerue AYeeie HetCe& mHeOexle GÐeesieeleerue ceeieCeer Je HegjJeþe ³eebleerue meblegueve oMe&efJelees. E
efyebotceO³e s GÐeesieeleerue SketÀCe ceeieCeer ner SketÀCe HegjJeþîee®³ee yejesyej Deens. ³ee efþkeÀeCeer GÐeesiee®ee
meceleesue ÒemLeeefHele Peeuee Deens. meceleesue efmLeefleceO³es OQSsJe{s GlHeeove GÐeesieeceO³es nesles lej
OPner meblegueerle efkebÀcele efveefM®e le nesles. ner efkebÀcele GÐeesieeleerue meJe& Hes{îee efmJekeÀejleele.
Deeke=Àleer®³ee ‘B’YeeieeceO³es GÐeesieeleerue ‘B’Hes{er®ee meceleesue oMe&efJeuee Deens. meceleesue
DeJemLesceO³es ‘B’Hes{erme DemeeOeejCe veHeÀe ÒeeHle neslees keÀejCe mecelee sueeJemLesceO³es Hes{erme ÒeeHle
nesCeejer efkebÀcele ner mejemejer Ke®ee&Hes#ee peemle Deens (P > SAC) .munotes.in

Page 22

21
GÐeesieeleerue ‘C’Hes{erme jsKeebefkeÀle Yeeie PABE leesìe menve keÀjeJee ueeielees. keÀejCe ‘E’
efyebotceO³es meceleesuee®³ee efþkeÀeCeer Hes{er®e e nesCeeje DeuHekeÀeueerve mejemejer Ke®e& ne Hes{erme ÒeeHle
nesCeeN³ee efkebÀceleerHes#ee peemle Deens (SAC > P) .
Jejerue meJe& efJeMuesmeceeefJe<þ DemeCeeN³ee Hes{îeebvee meceleesueeJemLesle meeceev³e veHeÀe efceUlees, Demeeceev³e veHeÀe efceUlees
efkebÀJee keÀener JesUe Hes{eruee leesìener menve keÀjeJee ueeielees.
HetCe& mHeOexleerue GÐeesiee®ee efoIe&keÀeueerve meceleesue (Long -run Equilibrium of
Firm under Perfect Com petition ):
efoIe&keÀeUele p³ee efþkeÀeCeer GÐeesieeleerue SketÀCe ceeieCeer Je SketÀCe HegjJeþe ³ee b®ee mecevJe³e
meeOeuee peelees lesLes GÐeesiee®ee meceleesue meeOeuee peelees. efoIe&keÀeUele meceleesueeJemLesceO³es GÐeesieeleerue
Hes{îeebvee kesÀJeU m eeceev³e veHeÀe efceUlees. HetCe& mHeOexle efoIe&keÀeueeJeOeerle GÐeesiee®ee meceleesue ÒemLeeefHele
nesC³eemeeþer Keeueerue Deìer HetCe& nesCes DeeJeM³ekeÀ Demeles.
1.GÐeesieele meceeefJe<ì DemeCeeN³ee meJe& Hes{îeeb®es GlHeeove meceleesueele DemeCes iejp es®es Demeles.
2.efoIe&keÀeueerve meerceeble Ke®e& ne efoIe&keÀeueerve meerceeble ÒeeHleer®³ee yejesyej DemeeJee (LMC =
LMR) .
3.meceleesuee®³ee DeJemLesle GÐeesieeleerue Jemletb®eer SketÀCe ceeieCeer ner GÐeesieeleerue Jemletb®³ee SketÀCe
HegjJeþîeeSsJe{er De meeJeer.
4.efoIe&keÀeUele GÐeesieele veefJeve Hes{îee ÒeJesMe keÀjerle veener lemes®e GÐeesieeleerue Hes{îee GÐeesie mees[tve
yeensjner peele veenerle. keÀejCe lesLes Hes{îeebvee kesÀJeU meeceev³e veHeÌ³eeJej®e meceeOeeve ceeveeJes
ueeieles.
efoIe&keÀeue eJeOeerle GÐeesiee®ee meceleesue ne ceeieCeer Je HegjJeþîee®³ee mecevJe³eeletve keÀmee
meeOeuee peelees ns Heg{erue Deeke=Àleer®³ee mene³³eeves DeefOekeÀ mHe<ì keÀjlee ³esF&ue.
Deeke=Àleer ¬eÀ. 1.13
Deeke=Àleer®³ee ‘A’ YeeieeceO³es GÐeesiee®ee efoIe& keÀeueerve meceleesue oMe&efJeuee Deens.
meceleesueeJemLesceO³es GÐeesieeleerue Jemletb®eer SketÀCe ceeieCeer ner GÐeesieeleerue Jemletb®³ee SketÀCe
HegjJeþîeeSsJe{er Demeles. Deeke=ÀleerceO³es ‘E’efyebotleerue meblegueveeves ns mecepeles. meceleesueeJemL esceO³es
GÐeesieeceO³es OQSsJe{s GlHeeove Iesleues peeles lej OPner meblegueerle efkebÀcele efveefM®ele nesles. ³ee®emunotes.in

Page 23

22
efkebÀceleerme Deeke=Àleer®³ee Yeeie ‘B’ceO³es‘E’³ee efyebotle GÐeesie Hes{er ‘B’®ee meceleesue ÒemLeeefHele neslees.
meceleesuee®³e e efþkeÀeCeer ‘B’Hes{erme ÒeeHle nesCeejer efkebÀcele ner Hes{er®³ee efoIe&keÀeueerve mejemejer
Ke®ee&SsJe{er Demeu³eeves Hes{erme meeceev³e veHeÀe ÒeeHle neslees.
meceleesuee®³ee efþkeÀeCeer efveefM®ele Peeuesu³ee OP³ee efkebÀceleerHes#ee DeefOekeÀ efkebÀceleeruee ceeieCeer
Ieìsue Je HegjJeþe peemle Demeu³eeves DeefleefjkeÌle HegjJeþîee®eer HeefjefmLeleer efvecee&Ce nesTve efkebÀceleer keÀceer
nesleerue Je Hetvne HegJe&Jele efkebÀcele OP®e efveefM®ele nesF&ue. ³eeTueì OPHes#ee keÀceer efkebÀceleeru ee
ceeieCeerle Jee{ nesF&ue Je HegjJeþe keÀceer nesTve DeefleefjkeÌle ceeieCeer®eer HeefjefmLeleer efvecee&Ce nesTve efkebÀcele
Jee{e³euee ueeieleerue Je efkebÀcele Jee{tve HetJe&Jele efkebÀcele efveefM®ele nesF&ue.
1.7 meejebMe
meeOeejCele: HetCe& mH eOee&lcekeÀ yeepeejHesþsle DemebK³e ûeenkeÀ Je DemebK³e efJe¬esÀles Demeleele
lemes®e ûeenkeÀ Je efJe¬esÀl³eebvee yeepeejHesþs®es HetCe& %eeve Demeles. yeepeejele SkeÀefpevemeer Jemletb®es GlHeeove
Iesleues peeles efMeJee³e ûeenkeÀ DeeefCe efJe¬esÀl³eeuee yeepeejele ÒeJesMe keÀjC³ee®eer DeeefCe yeepeejeletve yeensj
He[C³ee®es HetCe& mJeeleb$³e Demeles. HetCe& mHeOee&lcekeÀ yeepeej³eb$eCee ner HetCe&HeCes keÀeuHeefvekeÀ yeepeej ³eb$eCee
Deens. keÌJeef®ele®e ³ee yeepeejeleerue keÀener efJeMesyeepeejHesþsle efometve ³esleele. Demes Demeues lejer ³ee yeepeeje®ee efveì DeLe& mecepetve IesCes Del³eble
cenÊJee®es Deens.
1.8 J³e<ìer DeO³e³eve (CASE STUDY)
YeejleeceO³es ¬esÀ[erì keÀe[& yeepeeje®eer m eg©Jeele 1981 ceO³es Peeueer. meeOeejCele: oj
JeSsJe{er Deens. Deepe DeveskeÀ yeBkeÀe ûeenkeÀebvee ¬esÀ[erì keÀe[& JeeHejC³eemebyebOeer meuuee osleele efkebÀ yengvee
Deeûen keÀjleele. peeieeflekeÀ HeeleUerJej Peeuesu³ee yeouee®ee efmJekeÀej keÀjle Yeejleeleerue ûeenkeÀner Deepe
¬esÀ[erì keÀe[& ®ee JeeHej HueeefmìkeÀ ceveer®³ee mJe©Heele keÀjleevee DeeHeCe Heenlees. DeefuekeÀ[®³ee
keÀeueeJeOeerle Yeejleele ûeenk eÀebÜejs JeeHejele Deeuesueer ¬esÀ[erì keÀe[&®eer mebK³ee DeeefCe l³eele Peeuesueer
Jee{ KetHe ceesþer Deens. meJe&ÒeLece pesJne ¬esÀ[erì keÀe[& yeepeejeceO³es Deeuee lesJne ¬esÀ[erì keÀe[&yeeyele
ûeenkeÀeb®³ee ceveele nJeer lesJe{er MeeMJeleer veJnleer. D eepeHSBC, ICICI, City Bank
³eebmeejK³ee efJeMJeemene³e&lee DemeCeeN³ee yeBkeÀeb®es ¬esÀ[erì keÀe[& JeeHejCeeN³ee ûeenkeÀeb®eer mebK³ee Yeejleele
peemle Deens. peJeUpeJeU 60… ûeenkeÀ ³ee yeBkeÀe®es ¬esÀ[erì keÀe[& JeeHejleevee efometve ³esleele. HeCe Demes
Demeues lejer yeepeejeceO³es kesÀJeU ³ee®e yeBkeÀe ¬esÀ[erì keÀe[&®eer efveefce&leer keÀjerle veenerle lej Flej DeveskeÀ
Keepeieer yeBkeÀebceeHe&Àlener DeeHeues ¬esÀ[erì keÀe[& yeepeejeceO³es ³esle Deensle. keÀejCe yeepeejeceO³es ³esCeeN³ee
meJe& ¬esÀ[erì keÀe[&®eer JewefMe<ìîes peJeUpeJeU meejKeer®e Demeu³ee®es efometve ³esles. l³ee®eyejesyej
yeepeejeceO³es ³esCeeN³ee meJe& ¬esÀ[erì keÀe[&®eer efkebÀcelener peJeUpeJeU meejKeer®e Deens. ¬esÀ[erì keÀe[&
efvecee&Ce keÀjCeeN³ee yeBkeÀebvee J³eJemee³e keÀjC³ee meeþer yeepeejHesþsceO³es menpe ÒeJesMe keÀjlee ³eslees lemes®e
l³ee®ee J³eJemee³e J³eJeefmLele ®eeuele veener Demes l³eebvee Jeeìle Demesue lej l³ee yeBkeÀe yeepeejHesþsletve
menpe yeensj He[t MekeÀleele. l³eeb®³eeJej keÀesCel³eener ÒekeÀej®es yebOeve vem eles.munotes.in

Page 24

23
HetCe& mHeOexleerue Keeueerue JewefMe<ìîes ¬esÀ[erì keÀe[& yeepeeje®³ee meboYee&le efometve ³esleele.
1.DemebK³e ûeenkeÀ
2.DemebK³e efJe¬esÀles
3.SkeÀefpevemeer Jemlet
4.efkebÀcele efmJekeÀejCeeje GlHeeokeÀ
5.cegkeÌle ÒeJesMe DeeefCe efveie&ceve
1.9 Mey okeÀesMe
(Perfect Competition) HetCe& mHeOee& -yeepeejHesþs®ee SkeÀ cenÊJee®ee ÒekeÀej Demetve
ûeenkeÀeb®eer Je efJe¬esÀl³eeb®eer mebK³ee DemebK³e Demeles lemes®e ³ee yeepeejele SkeÀefpevemeer Jemletb®es
GlHeeove nesles.
(Profit Maximization )veHeÀe cen ÊeceerkeÀjCe -veHeÀe cenÊeceerkeÀjCe ns Òel³eskeÀ
GÐeesiemebmLes®es cenÊJee®es GefÎ<ì Demeles.
(Price Determination )efkebÀcele efveefM®eleer -³eeÜejs yeepeejele efkebÀcele efveefM®ele
keÀMeer nesles ns mecepeles. HetCe& mHeOexle yeepeejeleerue ceeieCee r Je HegjJeþe ³eeb®³ee SkeÀef$ekeÀjCeeletve
efkebÀcele efveefM®ele nesles.
1.10 mJeeO³ee³e / ÒeMve
1.HetCe& mHeOee& cnCepes keÀe³e?
2.HetCe& mHeOex®eer JewefMe<ìîes meebiee.
3.HetCe& mHeOexle meceleesue efkebÀcele keÀMeer efveefM®ele nesles?
4.HetCe& mHeOexle erue DeuHekeÀeueerve meceleesue Deeke=Àleer®³ee mene³³eeves mHe<ì keÀje.
5.HetCe& mHeOexleerue efoIe&keÀeueerve meceleesue meebiee.
6.’HetCe& mHeOee& DeeefCe cekeÌlesoejer mHeOee& ³ee oesve ìeskeÀe®³ee yeepeej ³eb$eCee Deensle“ mHe<ì keÀje.
munotes.in

Page 25

24
IeìkeÀ-1
IeìkeÀ-1De
yeepeej j®evee –-Yeeie 2
cekeÌlesoejer yeepeej
IeìkeÀ j®evee ë -
1De.0GodosMe
1De.1ÒemleeJevee
1De.2cekeÌlesoejer®ee DeLe&
1De.3cekeÌlesoejer®eer JewefMeäîes
1De.4cekeÌlesoejer MekeÌleer®es m$eesle
1De.5cekeÌlesoejer leerue Hes{er®ee DeuHekeÀeueerve Je efoIe&keÀeueerve meceleesue
1De.5.1cekeÌlesoejer leerue Hes{er®ee DeuHekeÀeueerve meceleesue
1De.5.2cekeÌlesoejer leerue Hes{er®ee efoIe&keÀeueerve meceleesue
1De.6meejebMe
1De.7MeyokeÀesMe
1De.8mJeeO³ee³e / ÒeMve
1De.0GodosMe
cekeÌlesoejer®ee DeLe& mecepetve IesCes
cekeÌlesoejer MekeÌleer®es m$eesle DeY³eemeCes
cekeÌlesoejer mHeOexleerue DeuHekeÀeueerve Je efoIe&keÀeueerve meceleesue mecepetve IesCes
1De.1ÒemleeJevee -(INTRODUCTION)
MegodOe yeepeej j®eves®es HetC e& mHeOee& ns SkeÀ ìeskeÀ lej cekeÌlesoejer ns otmejs ìeskeÀ Deens. Kejblej
Meg× mHeOee& DeeefCe cekeÌlesoejer ³ee kesÀJeU mewOodebeflekeÀ keÀuHevee Demetve Òel³e#eele l³ee DeYeeJeeves®e
DeefmlelJeele Demeleele. cekeÌlesoejeruee FbeqiueMeceO³es Monopoly Demes cnCeleele. Mono cnCepes
SkeÀ DeeefCe poly cnCepes efJe¬esÀlee Demee cekeÌlesoejer ³ee Meyoe®ee DeLe& neslees. DeLee&le p³ee mHeOee&lcekeÀ
yeepeejele SkeÀ®e efJe¬esÀlee Demelees DeMeer yeepeejHesþ cnCepes cekeÌlesoejer nes³e. cekeÌlesoejeruee®e SkeÀeefO ekeÀej
Demesner cnCeleele. cekeÌlesoejer yeepeejHesþsceO³es SkeÀ®e GlHeeokeÀ Je efJe¬esÀlee Demeu³eeves yeepeejHesþsleerue
HegjJeþîeeJej Je eEkeÀceleerJej cekeÌlesoeje®es efve³eb$eCe Demeles. cekeÌlesoejer mHeOex®e SkeÀ GlHeeokeÀ Demeu³eevesmunotes.in

Page 26

25
efle®e Hes{er yeepeejHesþs®es ÒeefleefveefOelJe keÀjles. HeefjCeeceleë p³eeÒeceeCes HetCe& mHeOexceO³es GoîeesieHes{er Je
Goîeesie Demee Yeso Demelees lees cekeÌlesoejerle efometve ³esle veener.
1De.2cekeÌlesoejer®ee DeLe& (MEANING OF MONOPOLY)
1)Òee. ®eWyejueerve ³ eeb®³ee celes, ’yeepeejele He³ee&³eer Jemlegb®ee DeYeeJe Demeuesueer J³eJemLee cnCepes
cekeÌlesoejer nes³e.“
2)Òee. efueHmes ³eeb®³ee celes, ’HetCe& mHeOes&®³ee efJeªodOe ìeskeÀeuee DemeCeeje yeepeeje®ee ÒekeÀej cnCepes
cekeÌlesoejer nes³e DeeefCe pesJne mebHetCe& Goîeesie ne SkeÀe GlHeeokeÀe®³ee neleele Demelees lesJne
cekeÌlesoejer efvecee&Ce nesles.“
(The market form of Monopoly is at the opposite extreme
from that of Perfect Competition and it exists whenever an industry
is in the hand of single prod ucer.”)
1De.3cekeÌlesoejer mHeOex®eer JewefMeäîes (FEATURES OF MONOPOLY)
keÀesCel³eener yeepeejj®eves®³ee JeemleJee®es %eeve nesC³eemeeþer l³ee yeepeejj®eves®³ee JewefMeäîeeb®eer
®e®ee& keÀjCes ¬eÀceÒeeHle þjles. cekeÌlesoejer®eer JewefMeäîes Heg{erueÒ eceeCes meebielee ³esleerue.
1.SkeÀ®e efJe¬esÀlee DeeefCe DemebK³e ûeenkeÀ (only one seller and large
numbers of buyers) :-
cekeÌlesoejer mHeOexceO³es JemletmesJeeb®eer efJe¬eÀer keÀjCeeje kesÀJeU SkeÀ®e efke¬esÀlee Demelees,
HeefjCeeceleë yeepeejeleeru e HegjJeþîeeJej l³ee®es HetCe& efve³eb$eCe Demeles. cekeÌlesoejerleerue efJe¬esÀlee ne eEkeÀcele
keÀlee& Demelees Je lees ûeenkeÀebJej DeeHeueer eEkeÀcele ueeole Demelees. SkeÀ®e efJe¬esÀlee Demeu³eeves ûeenkeÀebvee
yeepeejHesþsceO³es He³ee&³e GHeueyOe vem eleele. ³ee®ecegUs lees ûeenkeÀeb®es peemleerle peemle MeeskeÀejCe ûeenkeÀeb®eer mebK³ee HetCe& mHeOexÒeceeCes cekeÌlesoejerle DemebK³e Demeles.
2.he³ee&³ee®eer DevegHeueyOelee (No close substitutes) :-
cekeÌlesoejer mHeOexceO³es ûeenkeÀe uee Jemletb®es veefpekeÀ®es He³ee&³e GHeueyOe vemeleele, l³eecegUs
cekeÌlesoejer yeepeejele Jemletb®³ee ceeieCeer®eer Dev³eesv³e ueJeef®ekeÀlee (Cross Elasticity of
Demand) Metv³e Demeles. SkeÀ®e efJe¬esÀlee veefpekeÀ®ee He³ee&³e GHeueyOe vemeu³eeves SkeÀl ej ûeenkeÀeuee
efJe¬esÀl³eekeÀ[tve Jemlet efJekeÀle I³eeJeer ueeieles efkebÀJee l³eeuee Keeueer nele peeJes ueeieles.
3.cegkeÌle ÒeJesMeeJej yebOeve (Restrictions to Entry) :-
cekeÌlesoejer mHeOexceO³es Flej Hes{îeeb®³ee yeepeejeleerue ÒeJesMeeJej Deves keÀ ÒekeÀej®eer keÀe³eosMeerj,
leebef$ekeÀ, DeeefLe&keÀ DeeefCe vewmeefie&keÀ yebOeves Demeleele. ³ee®e keÀejCeecegUs cekeÌlesoejer yeepeejele
GoîeesieHes{eruee efoIe&keÀeUelener DeJeepeJeer veHeÀe (Supernormal profit) efceUle Demelees.munotes.in

Page 27

26
4.eEkeÀcele keÀl ee&(Price Maker) :-
hetCe& mHeOexleerue GlHeeokeÀ ne eEkeÀcele efmJekeÀejCeeje Demelees lej cekeÌlesoejerleerue GlHeeokeÀ ne
eEkeÀcele keÀlee& Demelees. DeeHeu³eeuee ³eesi³e Jeeìsue leer eEkeÀcele þjefJeC³ee®es meeceL³e& cekeÌlesoejele Demeles.
cekeÌleso ejeuee l³eeb®³ee Jemletb®³ee eEkeÀceleerle yeoue keÀjC³ee®es HetCe& mJeeleb$³e Demeles. eEkeÀceleYeso ns osKeerue
cekeÌlesoejer mHeOex®es cenÊJee®es JewefMeäîe ceeveues peeles.
5.mHeOex®ee DeYeeJe (Lack of Competition) :-
cekeÌlesoejer mHeOexle SkeÀ®e efJe¬esÀlee Demeu³eeves lees yeepeejeJej DeefOeHel³e ieepeJelees. l³ee®es
GlHeeove Je eEkeÀceleerJej efve³eb$eCe osKeerue Demeles. efMeJee³e He³ee&³eer Jemlet GHeueyOe vemeu³eeves ûeenkeÀebvee
efJe¬esÀl³eekeÀ[tve Jemlet Kejsoer keÀjC³eeefMeJee³e ogmeje He ³ee&³e vemelees. Lees[keÌ³eele meebiee³e®es Peeu³eeme
cekeÌlesoejerle DemebK³e ûeenkeÀ cee$e SkeÀ®e efJe¬esÀlee Demeu³eeves mHeOes&®ee DeYeeJe Demelees.
6.cetu³eYeso (Price Discrimination) :-
cetu³eYeso ns cekeÌlesoejer mHeOex®es Del³eble cenÊJee®es Je wefMeäîe Deens. `pesJne efJe¬esÀlee SkeÀmeceeve
DemeCeeN³ee JemletmesJee efvejefvejeUîee ûeenkeÀebvee efvejefvejeUîee eEkeÀceleeruee efJekeÀlees lesJne l³eeuee
cetu³eYeso Demes cnCeleele.' cekeÌlesoejer yeepeejele efJe¬esÀl³ee DeeHeu³ee Jemletb®³ee yeeyele erle cetu³eYeso
keÀjlees. cnCepes®e Òel³eskeÀ ûeenkeÀekeÀ[tve lees peemleerle peemle veHeÀe keÀmee efceUsue ³ee®ee efJe®eej keÀjlees.
meeOeejCeleë cetu³eYesoe®es leerve cenÊJee®es ÒekeÀej Deensle.
1.ÒeLece ÞesCeer®ee cetu³eYeso
2.efÜleer³e ÞesCeer®ee cet u³eYeso
3.le=leer³e ÞesCeer®ee cetu³eYeso
7.mebHetCe& Goîeesiee®es ÒeefleefveefOelJe (Leader of Industry) :-
cekeÌlesoejerceO³es SkeÀ®e efJe¬esÀlee Demeu³eeves l³eeme mHeOe&keÀ vemeleele. efMeJee³e yeepeejeleerue
GlHeeove /HegjJeþe Je Jemletb®³ee eEkeÀ celeefJeGoîeesieHes{er Je Goîeesie Demee Yeso ³ee®ecegUs keÀjlee ³esle veener. Lees[keÌ³eele cekeÌlesoejerceO³es mebHetCe&
Goîeesiee®es ÒeefleefveefOelJe cekeÌlesoej keÀjle Demelees.
8.peeefnjele Ke®e& DeveeJeM³ekeÀ (No Need to Selling Cost) :-
cekeÌlesoejer mHeOexceO³es GlHeeokeÀeuee DeeHeu³ee GlHeeovee®³ee efJe¬eÀermeeþer efJeMesueeiele veenerle. yeepeejeceO³es SkeÀ®e efJe¬esÀlee Demeu³eeves ûeenkeÀebvee Jemletb ®es veefpekeÀ®es He³ee&³e®e GHeueyOe
vemeleele. HeefjCeeceleë ûeenkeÀ peemle eEkeÀcele osTvener JemletmesJee Kejsoer keÀjleele.
9.ceeieCeer®eer Dev³eesv³e ueJeef®ekeÀlee Metv³e (Zero Cross Elasticity of
Demand) :-
cekeÌlesoejer mHeOexceO³es SkeÀ GlHeeo keÀ Demeu³eeves l³ee®es HegjJeþîeeJej HetCe& efve³eb$eCe Demeles.
lemes®e cekeÌlesoejer mHeOexle ûeenkeÀebmeeþer Jemletb®es peJeU®es He³ee&³e GHeueyOe vemeleele. l³eecegUs®e ³ee
yeepeejele Jemletb®³ee ceeieCeer®eer eflejkeÀme DeLeJee Dev³eesv³e ueJeef®ekeÀ lee ner Metv³e Demeles.munotes.in

Page 28

27
10.$eÝCeelcekeÀ ceeieCeer Je¬eÀ (Downward Slopping Demand Curve) :-
cekeÌlesoejer mHeOexceO³es GoîeesieHes{er®es eEkeÀcele DeeefCe Jemletb®ee HegjJeþe ³eebJej pejer HetCe& efve³eb$eCe
Demeues lejer yeepeejeleerue ceeieCeerJej ce keÌlesoeje®es HetCe& efve³eb$eCe vemeles. cekeÌlesoejer mHeOexle efJe¬esÀlee
yeN³ee®e JesUe DeuHe ceeieCeeruee leeW[ oslees, keÀejCe Jemletb®eer eEkeÀcele pej peemle Demesue lej DeMeer
JemletmesJee Kejsoer keÀjCes ûeenkeÀ ìeUleele. ³eeGueì pesJne cekeÌleso ej Jemletb®eer efkeÀbcele keÀceer þsJelees
lesJne ûeenkeÀebkeÀ[tve peemle JemletmesJee Kejsoer kesÀu³ee peeleele. ³ee®ecegUs cekeÌlesoejer mHeOexle ceeieCeer®ee
Je¬eÀ ne $eÝCeelcekeÀ Gleeje®ee Demelees.
Deeke=Àleer ¬eÀ. 1De.1
Deeke=Àleerle oeKeefJeu ³eeÒeceeCes ‘DD’ ne cekeÌlesoejeruee ceeieCeer Je¬eÀ eEkeÀcele Je ceeieCeer ³eele
J³ekeÌle mebyebbOe oMe&efJelees Je l³eecegUs®e lees [eJeerkeÀ[tve GpeJeerkeÀ[s Keeueer GlejCeeje $eÝCeelcekeÀ
Gleeje®ee Demelees.
1De.4cekeÌlesoejer MekeÌleer®es m$eesle (SOURCE OF MONOPOLY
POWER)
HetCe& mHeOee& DeeefCe cekeÌlesoejer ³ee oesve ìeskeÀe®³ee yeepet Deensle. HetCe& mHeOexle Jemletb®³ee efkeÀbceleer
³ee yeepeejeleerue ceeieCeer =HegjJeþe ³eeb®³ee SkeÀef$ekeÀjCeeves efveef½ele nesleele. lemes®e yeepeejeleerue
HegjJeþîeeJej keÀesCeleener SKeeoe GlHeeokeÀ ÒeYeeJe Hee[t MekeÀle veener DeLeJee ceeieCeerJej keÀesCeleener
J³eeqkeÌleiele ûeenkeÀ HeefjCeece keÀª MekeÀle veener. ³eeGueì cekeÌlesoejerle cekeÌlesoej eEkeÀcele Je HegjJeþe
³eebJej HetCe& efve³eb$eCe þsJelee s. cekeÌlesoejerle Flej GlHeeove Hes{îeeb®³ee ÒeJesMeeJej efveye¥Oe Demeu³eeves
ûeenkeÀebvee keÀesCel³eener ÒekeÀej®ee Jemletb®ee peJeU®ee He³ee&³e GHeueyOe vemelees. He³ee&³eeves SkeÀ®e efJe¬esÀlee
DemeCeeN³ee cekeÌlesoejerle cekeÌlesoeje®es yeepeejeJej H etCe& efve³eb$eCe Demeles. ³ee Heeée&YetceerJej DeeHeCeeme
cekeÌlesoejer MekeÌleer®es m$eesle efkebÀJee Giecee®es ceeie& mecepetve I³eeJes ueeieleerue.
cekeÌlesoejer MekeÌleer®es ÒecegKe m$eesle Heg{erueÒeceeCes meebielee ³esleerue.
1.DeeefLe&keÀ m$ees le(Economic Sources) :
Hes{erkeÀ[s Demeuesues DeeefLe&keÀ meeceL³e&, Yeeb[Jeueer mebHeVelee DeeefCe leebef$ekeÀ mece=odOeer ³eeb®³ee
yeUeJej Hes{er yeepeejele cekeÌlesoejer Je®e&mJe efvecee&Ce keÀjles. DeveskeÀ cekeÌlesoej efkeÀceeve keÀe³ee&lcekeÀ Ke® e&
HeeleUerJej J³eJemee³e keÀjle Demeleele. lemes®e veefJeve Hes{eruee HejJe[Ceej veener FlekeÌ³ee keÀceer eEkeÀceleerueemunotes.in

Page 29

28
GoîeesieHes{er Jemlet efJekeÀle Demeles. l³eecegUs DeefmlelJeele Demeuesu³ee GoîeesieHes{er®eer cekeÌlesoejerle MeeqkeÌle
efvecee&Ce n esles. lemes®e keÀener Jemletb®³ee GlHeeoveemeeþer ceesþîee ÒeceeCeeJej Yeeb[Jeuee®eer iejpe Demeles
DeLee&le®e veJeerve Hes{er SsJe{er DeJee{J³e Yeeb[Jeue iebgleJeCetkeÀ keÀª MekeÀle veener. cnCepes®e DeeefLe&keÀ
meÊee DeeefCe meeceL³e& ne cekeÌlesoejer M ekeÌleer®ee cegK³e m$eesle Deens.
2.leebef$ekeÀ Òeieleer (Technical Knowledge) :
cekeÌlesoejer hes{erkeÀ[s G®®e opee&®es leebef$ekeÀ %eeve Demeles. l³ee leebef$ekeÀ %eevee®³ee ceoleerves
keÀceer GlHeeove Ke®ee&ves Jemlet mesJee GlHeeoerle kesÀu³ee pe eleele. veJeerve Hes{erkeÀ[s SJe{s G®®e leb$e%eeve
efJekeÀefmele Peeuesues vemeles. lemes®e keÀceer Ke®ee&le GlHeeove keÀjCesosKeerue veJeerve Hes{îeebvee MekeÌ³e vemeles.
l³eecegUs veJeerve GoîeesieHes{îee cekeÌlesoejer yeepeejele ÒeJesMe keÀjerle veenerl e. He³ee&³eeves meenefpekeÀ®e
yeepeejele Hes{er®eer cekeÌlesoejer MekeÌleer efvecee&Ce nesles.
3.keÀ®®³ee ceeuee®eer ceeuekeÀer (Ownership of Raw Materials) :
yeN³ee®e JesUe GlHeeoveemeeþer DeeJeM³ekeÀ DemeCeeje keÀ®®ee ceeue ne cekeÌlesoejer yeepeeje le
Hes{er®eer MeeqkeÌle yeveles. keÀener GoîeesieHes{îeebkeÀ[s efJeefMeä keÀ®®³ee ceeuee®eer cekeÌlesoejer Demeles. Goe.
DeesHeskeÀ (Organisation of Petroleum Exporting Countries (OPEC)) ®eer
Deepe keÀ®®³ee lesuee®³ee efve³ee&leerle peieYejele cekeÌlesoeje r Deens.
4.J³eJemeeef³ekeÀ Òeefleÿe (Business Reputation) :
J³eJemeeef³ekeÀ Òeefleÿe ne cekeÌlesoejer MeeqkeÌle efvecee&Ce keÀjC³ee®ee Del³eble cenÊJee®ee m$eesle
Deens. p³ee GoîeesieHes{er®eer yeepeejele J³eJemeeef³ekeÀ Òeefleÿe Demeles ,l³ee Goîeesi eHes{eruee ³eMemJeer
nesC³eemeeþer veJeerve Hes{îeeb®³ee leguevesle keÀceer Òe³elve keÀjeJes ueeieleele.
5.J³eJemeeef³ekeÀ mebIeìve / keÀeìxue (Business Cartel) :
yeN³ee®e JesUe J³eJemeeef³ekeÀ mebIeìve DeLeJee keÀeìxue veefJeve J³eJemee³e Hes{ervee yeepeejHesþsle
ÒeJesMe veekeÀejleele. keÀener JesUe DeMee ÒekeÀej®³ee keÀeìxue odJeeje JemletmesJeeb®ee HegjJeþe, JemletmesJeeb®eer
eEkeÀcele ³eeJej efve³eb$eCe þsJeues peeles. efkebÀyengvee yeN³ee®e JesUe JemletmesJeeb®ee peeCeerJeHetJe&keÀ legìJe[e
efvecee&Ce osKeerue kesÀuee peelees. DeefuekeÀ[®³ee keÀeueeJeOeerle MeemeveeceeHe&Àle DeMee ÒekeÀej®³ee mebIeìvee
DeLeJee keÀeìxue ceeHe&Àle GHeYeeskeÌl³eeb®es MeesosKeerue jeyeefJeu³ee iesu³e e Deensle.
6.keÀe³eosMeerj m$eesle (Legal Sources) :
cekeÌlesoejer®ee Del³eble cenÊJee®ee m$eesle cnCepes keÀe³eosMeerj De[LeUîeeb®³ee ceeO³eceeletve
le³eej nesCeejer cekeÌlesoejer nes³e. DeveskeÀoe keÀener Hes{îeebvee MeemeveeceeHe&Àle keÀe³eosMee rj mebj#eCe ÒeeHle
Peeuesues Demeles. yeewef×keÀ mebHeoe DeefOekeÀej, mJeeceerlJenkeÌkeÀ, Hesìbìmed Fl³eeoeR®³ee ceeO³eceeletve keÀener
GoîeesieHes{îee yeepeejeceO³es cekeÌlesoejer MekeÌleer efvecee&Ce keÀjleele. HeefjCeeceleë veJeerve Goîeesie Hes{îeeb®³e e
ÒeJesMeeJej lemes®e GlHeeoveeJej ce³ee&oe ³esleele. keÀe³eoîeeb®³ee ceeO³eceeletve efJeefMeä Hes{îeebvee Jemletb®es
GlHeeove, efJelejCe DeeefCe Jemletb®eer efJe¬eÀer Fl³eeoer yeeyele efJeMeskeÀe³eosMeerj De[LeUs ns cekeÌlesoejer®es cenÊJee®es m$eesle Deensle.munotes.in

Page 30

29
7.peeCeerJeHetJe&keÀ efvecee&Ce kesÀuesues De[LeUs (Deliberate Barriers) :
p³ee GoîeesieHes{îeebvee yeepeejele DeeHeueer cekeÌlesoejer efvecee&Ce keÀje³e®eer Deens l³ee
Hes{îee Dev³e GoîeesieHes{îeeb®ee y eepeejeleerue ÒeJesMe jesKeC³eemeeþer keÀener peeCeerJeHetJe&keÀ De[LeUs efvecee&Ce
keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjleele. Goe. keÀener cekeÌlesoejer Hes{îee SkeÀceskeÀeble mebievecele keÀªve yeepeeje®eer
DeeHeeHemeele efJeYeeieCeer keÀjleele lemes®e MeemekeÀer³e HeeleUerJej JeefMeuesyeepeer keÀjCes, uee®e osCes F.
ceeiee¥®ee JeeHej keÀªve yeenîe Hes{îeeb®³ee ÒeJesMeeJej ce³ee&oe DeeCeC³ee®ee Òe³elve keÀjleele Je DeeHeueer
cekeÌlesoejer MekeÌleer yeepeejele ÒemLeeefHele keÀjleele.
8.vewmeefie&keÀ m$eesle (Natural Source) :
yeN³ee®e JesUe keÀener J³eeqkeÌlebkeÀ[s efvemeie&leë®e DeMee keÀener %eeve DeeefCe keÀuee -iegCeeb®ee þsJee
Demelees keÀer pees Flej meJe&meeOeejCe J³eeqkeÌlebkeÀ[s vemelees. HeefjCeeceleë DeMee lep%e Je veeceebefkeÀble
J³eeqkeÌleb®eer DeLeJee J³eJemeeef³ekeÀ Hes{eR®eer yeepeejele cekeÌlesoejer efvecee&Ce nesles. pemes, keÀener veeceebefkeÀle
lep%e mepe&ve, iee³ekeÀ, keÀueekeÀej ³eeb®es ceeveOeve ns FlejebHes#ee peemle Demeles. keÀener GoîeesieHes{îee
p³ee efþkeÀeCeer mLeeHeve Peeuesu³ee Demele ele l³ee efþkeÀeCee®ee DeLeJee mLeUe®ee osKeerue J³eJemee³e
mebmLesuee HeÀe³eoe nesle Demelees. Goe. pees Hesì^esue HebHe ceneceeiee&®³ee yeepetuee Demesue DeLeJee peemle
Jeneveeb®³ee jnoejer®³ee efþkeÀeCeer Demesue l³ee Hesì^esue HebHeeuee DeeHeu³ee mLeUe ®ee ceesþîee ÒeceeCeeJej
HeÀe³eoe neslees. efvemeie&leë®e keÀener GoîeesieHes{îeeb®eer yeepeejHesþsJej cekeÌlesoejer/ceeuekeÀer efvecee&Ce nesles.
oef#eCe DeeefÖeÀkesÀleerue ef[yeerme&d ner efnN³eeb®eer kebÀHeveer ns ³ee®es GÊece GoenjCe Deens. Deepe peieY ejeleu³ee
80efnN³eeb®³ee HegjJeþîeeJej ³ee kebÀHeveer®eer cekeÌlesoejer Deens.
9.G®®e peeefnjeleyeepeer (Heavy Advertising) :
keÀener GoîeesieHes{îeebceeHe&Àle DeeHeueer JemletmesJee ner Flej JemletmesJeeb®³ee leguevesle G®®e
opee&®eer keÀMeer Deens ns ûeenkeÀeb®³ee ceveeJej efyebyeJeC³eemeeþer G®®e Òeleer®eer peeefnjeleyeepeer kesÀueer peeles.
yeN³ee®e JesUe ³ee peeefnjeleyeepeerletve ûeenkeÀeb®eer efoMeeYetue keÀjC³ee®eener Òe³elve kesÀuee peelees.
peeefnjeleer®ee ûeenkeÀeb®³ee ceveeJej HeefjCeece Peeu³eeme DeMee JemletmesJeeb®³ee GHeYeesieeJej GHeYeeskeÌl³eeb®ee
peemle keÀue Demelees. keÀeueeblejeves DeMee JemletmesJee efvecee&Ce keÀjCeeN³ee kebÀHev³eeb®eer yeepeejele cekeÌlesoejer
efvecee&Ce nesles.
10.efkeÀceeve eEkeÀcele OeesjCe (Limit –Prici ng Policy) :
efkeÀceeve eEkeÀcele OeesjCee®ee DeJeuebye keÀªve keÀener GoîeesieHes{îee yeepeejele DeeHeueer cekeÌlesoejer
MekeÌleer ÒeoefMe&le keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjleele. ³ee OeesjCeevegmeej Debleie&le Je yee¿e efceÊeJ³e³elee ÒeeHle
nesCeeN³ee Goîees ieHes{îee Del³eble efkeÀceeve eEkeÀceleeruee JemletmesJee yeepeejeceO³es efJekeÀleele. keÀener JesUe
GlHeeove Ke®ee&Hes#ee keÀceer eEkeÀceleeruee JemletmesJeeb®eer efJe¬eÀer keÀªve ûeenkeÀ DeekeÀefyeepeejHesþ keÀeyeerpe keÀjC³ee®e e Òe³elve kesÀuee peelees. ³eeuee DeLe&Meem$eer³e Yee(Dumping) Demes cnCeleele.munotes.in

Page 31

30
1De.5cekeÌlesoejerleerue Hes{er®ee DeuHekeÀeueerve DeeefCe efoIe&keÀeueerve meceleesue
(SHORT -TERM AND LONG -TERM EQUILIBRIUM
UNDER MONOPOLY)
cenÊece veHeÀe ÒeeHle keÀjCes ns cekeÌlesoeje®es ÒecegKe Geqodoäs Demeles. cekeÌlesoejer mHeOexceO³es
eEkeÀcele þjefJeleevee cekeÌlesoej ceeieCeer®³ee ueJeef®ekeÀles®ee efJe®eej keÀjlees. ceeieCeer ueJeef®ekeÀ Demeu³eeme
keÀceer eEkeÀcele DeekeÀeªve peemle efJe¬eÀer keÀjle DeefOekeÀ veHeÀe efceUefJeC³ee®ee lees Òe³elve keÀjlees lej
Jemletb®eer ceeieCeer DeueJeef®ekeÀ Demeu³eeme peemle eEkeÀcele DeekeÀeªve lees keÀceer efJe¬eÀer keÀªve peemle veHeÀe
keÀceeefJelees. cee$e Demes Demeues lejer eEkeÀcele DeeefCe HegjJeþîee meboYee&leerue cekeÌlesoeje®eer MekeÌleer ce³ee&oerle
Demeles. DeLee&le keÀesCel³eener eEkeÀceleeruee efkeÀleerner GlHeeovee®eer lees efJe¬eÀer keÀª MekeÀle veener, keÀejCe
cekeÌlesoeje®es eEkeÀcele DeeefCe HegjJeþîeeJejerue efve³eb$eCe ns Deeb efMekeÀ mJeªHee®es Demeles. cekeÌlesoej SkeÀe®e
JesUer eEkeÀcele DeeefCe HegjJeþe ³eebJej efve³eb$eCe þsJet MekeÀle veener. mecepee cekeÌlesoejeves HegjJeþe efveef½ele
kesÀuee lej l³ee HegjJeþîeeuee yeepeejele ceeieCeer efkeÀleer Deens ³eeJej eEkeÀcele DeJ euebyetve jenles Je leer eEkeÀcele
yeN³ee®e JesUe cekeÌlesoejeuee efmJekeÀejeJeer ueeieles. ³eeGueì pej cekeÌlesoejeves eEkeÀcele efveef½ele kesÀueer lej
l³ee eEkeÀceleeruee yeepeej JemletmesJeebvee ceeieCeer efkeÀleer Deens l³ee ÒeceeCeele l³eeuee HegjJeþ e keÀceer peemle
keÀjeJee ueeielees. meeOeejCeleë DeefOekeÀlece veHeÀe efceUefJeC³eemeeþer cekeÌlesoej DeeHeu³ee ceeieCeer Je¬eÀeJejerue
DeMee Yeeieele DeeHeues meblegueve ÒemLeeefHele keÀjlees keÀer, p³ee Yeeieele l³ee®³ee Jemlet®³ee ceeieCeer®eer
ueJeef®ekeÀlee SkeÀeHes#ee peemle Demeles.
cekeÌlesoejerle Goîeesie Hes{er®ee meceleesue ÒemLeeefHele nesC³eemeeþer Heg{erue DeìeR®eer Hetle&lee nesCes
DeeJeM³ekeÀ Demeles.
1.meerceeble ÒeeHleer ë meerceeble Ke®e& (MR = MC) :
2.meerceeble Ke®e& Je¬eÀ (MC) ne meerceeble ÒeeHleer Je¬eÀeme Keeueerue yeepetves ísotve Jej®³ee efoMesves
Jee{le peelees.
cetu³eefveef½eleer®³ee leÊJeevegmeej cekeÌlesoejerle Jemlet®eer DeuHekeÀeueerve DeeefCe oerIe&keÀeueerve
eEkeÀcele keÀMee efjleerves efveef½ele kesÀueer peeles l es Heg{erue ÒeceeCes mHeä keÀjlee ³esF&ue.
1De.5.1 cekeÌlesoejerleerue Hes{er®ee DeuHekeÀeueerve meceleesue (Short -Term
Equilibrium of Firm under Monopoly) :
DeuHekeÀeUele Jemlet®eer eEkeÀcele þjefJeleevee cekeÌlesoej cenÊece veHeÀe ÒeeHle JneJee ³e e GodosMeeves
DeMeer GlHeeove cee$ee efveef½ele keÀjlees keÀer, l³ee GlHeeove cee$esme meerceeble ÒeeHleer DeeefCe meerceeble Ke®e&
meceeve Demeleele. DeuHekeÀeUele cekeÌlesoejer Hes{eruee DeJeepeJeer veHeÀe efceUsue, JeepeJeer veHeÀe efceUsue keÀer,
leesìe menve keÀjeJee ueeiesue ns Hes{er®ee DeuHekeÀeueerve mejemejer Ke®e& (SAC) DeeefCe DeuHekeÀeueerve
mejemejer ÒeeHleer (SAR) ³eeb®³ee efmLeleerJej DeJeuebyetve Demelees.
1.DeJeepeJeer / Demeeceev³e veHeÀe = SAR > SAC
2.JeepeJeer / meeceev³e veHeÀe = SAR = SAC
3.leesìe = SAR < SACmunotes.in

Page 32

31
1.DeJeepeJeer / Demeeceev³e veHeÀe (Supernormal Profit) :
DeuHekeÀeueeJeOeerle pej Hes{er®ee mejemejer Ke®e& ne Hes{eruee ÒeeHle nesCeeN³ee mejemejer ÒeeHleerHes#ee
keÀceer(SAR > SAC ) Demesue lej cekeÌlesoejeuee Demeeceev³e veHeÀe ÒeeHle neslees.
DeuHekeÀeUele cekeÌlesoejeuee DeJeepeJeer veHeÀe keÀmee ÒeeHle neslees ns Deeke=Àleer®³ee mene³³eeves
Heg{erueÒeceeCes mHeä keÀjlee ³esF&ue.
Deeke=Àleer ¬eÀ. 1De.2
Jejerue Deeke=ÀleerceO³es ‘E’efyebotceO³es GoîeesieHes{er®ee DeuHekeÀeueerve meceleesue ÒemLeeefHele Peeuee
Deens. keÀejCe ‘E’efyebotceO³es meceleesueemeeþer DeeJeM³e DemeCeeN³ee Deìer HetCe& nesleele. meceleesue DeJemLesle
OQns meceleesueerle GlHeeove lejopner meblegueerle e fkeÀbcele efveef½ele nesles. Deeke=Àleerle oMe&efJeu³eeÒeceeCes
DeuHekeÀeueerve mejemejer ÒeeHleer®ee Je¬eÀ ne DeuHekeÀeueerve mejemejer Ke®ee&®³ee Je¬eÀe®³ee Jeªve peelees.
³ee®ee®e DeLe& meceleesueeJemLesle Hes{er®ee mejemejer Ke®e& ne Hes{er®³ee mejemej er ÒeeHleerHes#ee keÀceer Deens.
(SAR > SAC) OP = QB ner Hes{er®eer mejemejer ÒeeHleer Deens. lej OA = QC ne Hes{er®ee
mejemejer Ke®e& Deens.
Hes{er®ee veHeÀe = OPBQ –OACQ
= PBAC
DeLee&le DeuHekeÀeUele cekeÌlesoejerle cekeÌlesoejeu eePBAC ³ee jsKeebefkeÀle YeeieeSJe{e
DeefleefjkeÌle veHeÀe ÒeeHle neslees.
2.JeepeJeer / meeceev³e veHeÀe (Normal Profit) :
DeuHekeÀeUele pesJne cekeÌlesoejer Hes{eruee ÒeeHle nesCeejer meerceeble ÒeeHleer Je meerceeble Ke®e& ne
meceeve (SAR = SAC) Demelees lesJne JeepeJeer DeLeJee meeceev³e veHeÀe ÒeeHle neslees. efMeJee³e
DeuHekeÀeUele Hes{eruee DeeHeu³ee DeekeÀejceeveele Jee{ keÀjlee ³esle veener. ns osKeerue JeepeJeer veHeÀe ÒeeHle
nesC³ee®es cenÊJee®es keÀejCe Deens.
DeuHekeÀeUele cekeÌlesoej er mHeOes&le cekeÌlesoejeuee meeceev³e veHeÀe efceUlees, ³ee®es Deeke=ÀleerodJeejs
mHe<ìerkeÀjCe Heg{erueÒeceeCesmunotes.in

Page 33

32
Deeke=Àleer ¬eÀ. 1De.3
Deeke=ÀleerceO³es oMe&efJeu³eeÒeceeCes ‘E’efyebotceO³es cekeÌlesoejer Hes{er®ee DeuHekeÀeueerve meceleesue
ÒemLeeefHele neslees. meceleesueeJemLesceO³es ‘OQ’ ns GlHeeove Je ‘OP’ ner meceleesue eEkeÀcele efveef½ele
nesles. Deeke=Àleerle oMe&efJeu³eeÒeceeCes GoîeesieHes{eruee JeepeJeer veHeÀe efceUlees. keÀejCe Hes{er®ee mejemejer Ke®e&
Je mejemejer ÒeeHleer meejKeer® e Deens. (AR = AC)
Hes{er®ee SketÀCe veHeÀe =SketÀCe ÒeeHleer -SketÀCe Ke®e&
= OPBQ -OPBQ
= OO (ZERO)
Metv³e veHeÀe cnCepes JeepeJeer DeLeJee meeOeejCe veHeÀe nes³e.
3.leesìe (LOSS) :
DeuHekeÀeueeJeOeerceO³es cekeÌles oejeuee vesnceer®e DemeeOeejCe veHeÀe DeLeJee meeOeejCe veHeÀe efceUsue
Demes veener lej keÀener JesUe l³eeuee leesìener menve keÀjeJee ueeielees. pej DeuHekeÀeueele Hes{er®ee mejemejer
Ke®e& ne l³eeuee ÒeeHle nesCeeN³ee mejemejer ÒeeHleerHes#ee peemle Dem esue(SAC > SAR) lej
cekeÌlesoejeuee leesìe menve keÀjeJee ueeielees.
Jeefjue efJeMuesDeeke=Àleer ¬eÀ. 1De .4
Jejerue Deeke=Àleerle ‘ox’De#eeJej GlHeeove lej ‘oy’De#eeJej eEk eÀcele, Ke®e& DeeefCe ÒeeHleer
oMe&efJeueer Deens. ‘E’efyebotceO³es GlHeeove Hes{er®ee meceleesue ÒemLeeefHele neslees. keÀejCe ‘E’efyebotceO³es
MR = MC ner Deì HetCe& nesles, l³ee®eyejesyej MRJe¬eÀeuee MCJe¬eÀ Keeuetve ísotve peelees.
meceleesueeJemLe sceO³esOPner eEkeÀcele lej OQ ns meceleesue GlHeeove efveefM®ele nesles. Deeke=Àleerlemunotes.in

Page 34

33
oMe&efJeu³eeÒeceeCes GoîeesieHes{eruee DeuHekeÀeUele leesìe menve keÀjeJee ueeielees. keÀejCe Hes{eruee ÒeeHle
nesCeejer mejemejer ÒeeHleer ner Hes{er®³ee mejemejer Ke ®ee&Hes#ee keÀceer Deens. (SAR > SAC), OP =
QCner Hes{er®eer mejemejer ÒeeHleer Deens lej OA = QB ne Hes{er®ee mejemejer Ke®e& Deens.
Hes{eruee nesCeeje leesìe = OPQC –OAQB
= PABC
Deeke=Àleerle oMe&efJeu³eeÒeceeCes SAC ne Je¬eÀ mejemejer Ke®ee&®ee Je¬eÀ SAR ³ee mejemejer
ÒeeHleer Je¬eÀe®³ee Jej®³ee yeepetves peele Demeu³eeves GlHeeove Hes{eruee PABC ³ee jsKeebefkeÀle YeeieeSsJe{e
leesìe menve keÀjeJee ueeielees.
cekeÌlesoejer yeepeeje®³ee DeuHekeÀeueerve meceleesueeJeªve Demes mecepeles keÀer cekeÌlesoejeuee
DeuHekeÀeUele ÒeeHle nesCeeje Demeeceev³e veHeÀe ne efoIe&keÀeUelener DeefmlelJeele jnelees keÀejCe ÒeeflemHeOeea
³esJetve veHeÀe veä keÀjC³ee®ee OeeskeÀe cekeÌlesoejerle vemelees. ³eeGueì pej mecepee DeuHekeÀeUele
cekeÌlesoejeuee lee sìe Peeuee®e lej efoIe&keÀeUele cekeÌlesoeje eEkeÀcele Je efJe¬eÀer ³eele yeoue keÀªve leesìîee®es
veHeÌ³eele ªHeeblej keÀjC³ee®eer #ecelee yeeUielees.
1De.5.2 cekeÌlesoejerleerue Hes{er®ee efoIe&keÀeueerve meceleesue (Long -Term
Equilibrium of Firm unde r Monopoly) :
HetCe& mHeOee& DeeefCe cekeÌlesoejer ³eeceOeerue Del³eble cenÊJee®ee HeÀjkeÀ cnCepes HetCe& mHeOexle
Hes{îeeb®³ee DeeieceveeJej efve³eb$eCe þsJelee ³esle vemeu³eeves efoIe&keÀeUele GlHeeove Hes{eruee DeJeepeJeer veHeÀe
keÀceefJelee ³esle ve ener. keÀejCe DeuHekeÀeUeleerue DeJeepeJeer veHeÀe keÀceeefJeC³ee®³ee GodosMeeves Flej Hes{îee
yeepeejele ÒeJesMe keÀjleele Je He³ee&³eeves efoIe&keÀeUele Hes{îeevee meeceev³e veHeÌ³eeJej meceeOeeve ceeveeJes
ueeieles. cee$e cekeÌlesoejerle ³eeGueì Heefjef mLeleer Demeles. cekeÌlesoejer mHeOexle DeLeJee yeepeejele Flej
Hes{îeeb®³ee DeeieceveeJej cekeÌlesoeje®es efve³eb$eCe Demeles. He³ee&³eeves yeepeejele Flej Hes{îee ÒeJesMe keÀefjle
vemeu³eeves cekeÌlesoeje®ee DeuHekeÀeUeleerue DeJeepeJeer veHeÀe efoIe&keÀ eUelener keÀe³ece jnelees. mecepee
DeuHekeÀeUele cekeÌlesoejeuee leesìe menve keÀjeJee ueeieuee. DeMee HeefjefmLeleerle eEkeÀcele Je efJe¬eÀerle yeoue
keÀªve cekeÌlesoej leesìîee®es ªHeeblej veHeÌ³eele keÀjlees. Lees[keÌ³eele efoIe&keÀeUele cekeÌlesoejer y eepeejele
cekeÌlesoejeuee DeJeepeJeer DeLeJee Demeeceev³e veHeÀe efceUlees.
cekeÌlesoejer mHeOexle efoIe&keÀeUele Hes{er®ee meceleesue ÒemLeeefHele nesC³eemeeþer Heg{erue DeìeR®eer
Hetle&lee nesCes DeeJeM³ekeÀ Demeles.
1.efoIe&keÀeueerve meerceeble Òe eHleer=efoIe&keÀeueerve meerceeble Ke®e& (LMR = LMC)
2.efoIe&keÀeueerve meerceeble ÒeeHleer®³ee ke¬eÀeuee (LMR) efoIe&keÀeueerve meerceeble Ke®ee&®ee Je¬eÀ (LMC)
Keeuetve Jej ísotve iesuee Heeefnpes.
efoIe&keÀeUele cekeÌlessoejer®ee meceleesue ke Àmee ÒemLeeefHele neslees Je meceleesueeJemLesle cekeÌlesoejeuee
DeJeepeJeer veHeÀe keÀmee ÒeeHle neslees ns Heg{erue Deeke=Àleer®³ee mene³³eeves DeefOekeÀ mHeä keÀjlee ³esF&ue.munotes.in

Page 35

34
Deeke=Àleer ¬eÀ. 1De.5
Deeke=Àleerle oMe&efJeu³eeÒeceeCes ‘E’efyebotle e foIe&keÀeueeJeOeerle cekeÌlesoejer Hes{er®ee meceleesue
ÒemLeeefHele neslees. meceleesueeJemLesle efoIe&keÀeueele Hes{er ‘OQ’ SJe{s GlHeeove keÀjles lej Hes{eruee ‘OP’
ner eEkeÀcele ÒeeHle nesles. Deeke=Àleerle cekeÌlesoejer Hes{er®ee efoIe&keÀeueerve meje mejer ÒeeHleer Je¬eÀ (LAR) ne
Hes{er®³ee efoIe&keÀeueerve mejemejer Ke®e& Je¬eÀe®³ee (LAC) Jeªve peelees. cnCepes efoIe&keÀeueele cekeÌlesoejer
mHeOexle LAR > LAC DeMeer efmLeleer efvecee&Ce nesles. cnCepes®e cekeÌlesoejer Hes{er®ee mejemejer Ke®e& ne
Hes{er®³ee mejemejer ÒeeHleerHes#ee keÀceer Demeu³eeves efoIe&keÀeueele cekeÌlesoejeme DeJeepeJeer veHeÀe ÒeeHle neslees.
Hes{er®eer mejemejer ÒeeHleer = OP = BQ
Hes{er®ee mejemejer Ke®e& = OA = CQ
Hes{er®ee efoIe&keÀeueerve veHeÀe = OPBQ –OACQ
= APBC
DeLee&le LAR > LAC ner efoIe&keÀeueeJeOeerle efmLeleer Demeu³eecegUs cekeÌlesoejeme APBC
¿ee jsKeebefkeÀle YeeieeSJe{e DeJeepeJeer veHeÀe ÒeeHle neslees.
1De.6meejebMe
cekeÌlesoejer ne mHeOee&lcekeÀ yeepeeje®ee ÒekeÀe j DeLe&Meem$eer³e DeY³eemee®³ee ¢äerves cenÊJee®ee
ceeveuee peelees. ³ee yeepeejele SkeÀ®e efJe¬esÀlee Demelees Je ûeenkeÀeb®eer mebK³ee DemebK³e Demeles. ³ee
yeepeejele ûeenkeÀebvee efJe¬esÀl³eeves efveeqM®ele kesÀuesueer eEkeÀcele eqmJekeÀejeJeer ueeiele Demeu³eeves ûeenkeÀeb®es
peemleerle peemle MeeskeÀjleevee ûeenkeÀebkeÀ[tve ³esCeeN³ee ceeieCeer®ee efJe®eej keÀjeJee ueeielees. cetu³eYeso ns cekeÌlesoejer®es K eeme
JewefMeäîes Deens. Deepe peieeceO³es lesue GlHeeokeÀ osMeeb®eer cekeÌlesoejer Demeu³ee®es efometve ³esles.munotes.in

Page 36

35
1De.7MeyokeÀesMe
Monopoly : cekeÌlesoejer -p³ee yeepeejele SkeÀ®e efJe¬esÀlee Demelees l³ee yeepeejeme cekeÌlesoejer
cnCeleele.
Price Discrimination : cetu³eYeso -pesJne SkeÀe®e Jemlet®eer oesve JesieJesieUîee ûeenkeÀebkeÀ[tve
JesieJesieUer eEkeÀcele Iesleueer peeles l³eeme cetu³eYeso Demes cnCeleele.
1De.8mJeeO³ee³e ë
1.cekeÌlesoejer®ee DeLe& meebietve JewefMe<ìîes mHeä keÀje.
2.cekeÌlesoejer MekeÌleer®es m$eesle meebiee.
3.cekeÌlesoejerleerue DeuHekeÀeueerve meceleesue mHeä keÀje.
4.cekeÌlesoejerleerue efoIe&keÀeueerve meceleesue Deeke=Àleer®³ee mene³³eeves mHeä keÀje.

munotes.in

Page 37

36
IeìkeÀ-2
IeìkeÀ-2
DeHetCe& mHeOexleerue eEkeÀcele efveeqM®eleer DeeefCe
GlHeeove efJe(PRICING AND OUTPUT DECISIONS
UNDER IMPERFECT COMPETITION)
cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOee&
(MONOPOLISTIC COMPETITION)
IeìkeÀ j®evee ë -
2.0 GodosMe
2.1 ÒemleeJevee
2.2 cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOexleerue HetCe& mHeOee& Je cekeÌlesoejer®eer JewefMeäîes
2.3 cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOexleerue Hes{er®ee meceleesue
2.4 cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOexleerue Hes{er®ee DeuHekeÀeueerve meceleesue
2.5 cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOexleerue Hes{er®ee efoIe&keÀeueerve meceleesue
2.6 cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOexle peeefnjeleer®eer YetefcekeÀe
2.7 meejebMe
2.8 MeyokeÀesMe
2.9 mJeeO³ee³e / ÒeMve
2.0 GodosMe
cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOex®ee DeLe& mecepetve IesCes Je JewefMeäîes DeY³eemeCes
cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOee& Je HetCe& mHeOee& ³eebleerue Yeso ue#eele IesCes
cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOexleerue peeefnjeleer®eer / efJe¬eÀer Ke®ee&®eer YetefcekeÀe DeY³eemeCes
cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOex®ee DeuHekeÀeueerve Je efoIe&keÀeueerve meceleesuee®ee DeY³eeme keÀjCesmunotes.in

Page 38

37
2.1 ÒemleeJevee (INTRODUCTION)
ceeieerue ÒekeÀjCeele DeeHeCe HetCe& mHeOee& Je cekeÌlesoejer ³ee oesve mHeOee&lcekeÀ yeepeejeb®ee efJe®eej
kesÀuee. JeemleefJekeÀlee Òel³e#e yeepeejHesþsle HetCe& mHe Oee& Je cekeÌlesoejer ¿ee oesve ìeskeÀe®³ee yeepeejHesþe
efometve ³esle veenerle. Òel³e#e yeepeejHesþ ner DeHetCe& mHeOex®eer Demeles, keÀer p³eele HetCe& mHeOee& Je cekeÌlesoejer
³eeb®eer keÀener ue#eCes efometve ³esleele. HetCe& mHeOee& Je cekeÌlesoejer® eer ®e®ee& Òel³e#e J³eJenejele efvejLe&keÀ þjle
Demeu³eeves veblej®³ee keÀeueeJeOeerle JemletefmLeleerMeer pegUCeejs Je Òel³e#e J³eJenejele GHe³eesieer He[Ceejs
cetu³eefveeqM®eleeryeeyele®es efJeJes®eve keÀjC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee megª Peeueer. Heg{s 1933 ceO³ es DecesefjkeÀve
DeLe&Meem$e%e Òee. S[Je[& ®eWyejefueve ³eebveer l³eeb®³ee ‘The Theory of Monopolistic
Competition’ ³ee HegmlekeÀele cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOex®es efJeJes®eve kesÀues keÀer pes JeemleefJekeÀlesuee
mene³³eYetle Demes nesles. ³ee®e keÀeueeJ eOeerle Òel³e#e yeepeejHesþsMeer mebyebefOele Demeuesu³ee DeHetCe& mHeOes&®es
efJeJes®eve Fbiueb[ceOeerue DeLe&Meem$e%eer Þeerceleer peesve je@efyevmeve ³eebveer l³eeb®³ee ‘Economics of
Imperfect Competition ³ee ûebLeele kesÀues.
2.2 cekeÌlesoejer³egk eÌle mHeOexleerue HetCe& mHeOee& Je cekeÌlesoejer®eer JewefMeäîes :
(COMPETITIVE AND MONOPOLISTIC ELEMENTS OF
MONOPOLISTIC COMPETITION)
meveeleveJeeoîeebveer yeepeejJ³eJemLes®es cetu³e efveeqM®ele keÀjC³eemeeþer HetCe& mHeOee& Je cekeÌlesoejer
³ee oes ve ìeskeÀe®³ee ÒeeªHeeb®eer ceeb[Ceer kesÀueer. JeemleefJekeÀleeë ner oesvner ÒeeªHes JeemleefJekeÀles®³ee
efJemebiele Demeu³eeves meve 1926 ceO³es DeLe&Meem$e%e Þee @HeÀ ³eeve erSkeÀe uesKeeodJeejs `hetCe& mHeOex®eer ®e®ee&
J³eJenejele efvejLe&keÀ þjles' D emes meebietve HejbHejeiele efJeJes®evee®ee HesÀjefJe®eej keÀjC³ee®eer DeeJeM³ekeÀlee
ÒeefleHeeove kesÀueer. veblej®³ee keÀeueeJeOeerle JemlegefmLeleerMeer pegUCeejs Je Òel³e#e J³eJenejele GHe³eesieer
He[Ceejs cetu³eefveeqM®eleeryeeyele®es efJeJes®eve keÀj C³ee®eer Òeef¬eÀ³ee meg© Peeueer. meve 1933 ceO³es DecesefjkeÀve
DeLe&Meem$e%e Òee. S[Je[& ®eWyejefueve ³eebveer ‘The Theory of Monopolistic
Competition’ ns HegmlekeÀ ÒeefmeodOe kesÀues Je l³eeceO³es meJe&ÒeLece l³eebveer cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOex®³ee
yeepeej ÒekeÀeje®es efJeJes®eve kesÀues. lemes®e Fbiueb[ceOeerue DeLe&Meem$e%eer Þeerceleer peesve je@efyevmeve ³eebveer
l³eeb®³ee ‘Economics of Imperfect Competition’ ne ûebLe ÒeefmeodOe kesÀuee Je l³eeceO³es
l³eebveer DeHetCe& mHeOee& ner mebkeÀuHevee cee b[ueer. DeLee&le cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOee& Je DeHetCe& mHeOee& ³ee oesneWle
keÀener yeeyeleerle meec³e Demeues lejer l³eeb®³eele yejs®emes Yesoner Deensle. JeemleefJekeÀleeë cekeÌlesoejer³egkeÌle
mHeOee& HetCe& mHeOee& Je cekeÌlesoejer ³eebHes#ee Jesie Uer Demeueer lejer ³ee mHeOexle oesneWleerue DeveskeÀ JewefMeäîes
Dee{Uleele.
cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOes&®ee DeLe& (Meaning of Monopolistic Competition) :
Òee. S[Je[& ®eWyejefueveves ceeb[uesueer cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOee& cnCepes HetCe& mHeOee& Je cekeÌlesoejer
³ee HeejbHeeefjkeÀ efJe®eejebvee efouesues DeeJneve nes³e. Òee. ®eWyejefueve ³eeb®es cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOes&®es efJeJes®eve
20J³ee MelekeÀeleerue met#ceue#eer DeLe&Meem$eeleerue ceesuee®es ³eesieoeve ceeveeJes ueeieles. l³eeb®³ee celes ,
`DemebK³e efJe¬esÀl³eebceOeerue meceeve JeeHeje®³ee cee$e efYeVe JewefMeäîes DemeCeeN³ee Jemlebt®³ee efJe¬eÀeryeeyele®eer
mHeOee& cnCepes cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOee& nes³e.' Òee. efueHmes ³eeb®³ee celes, `cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOee& Je HetCe&
mHeOee& DeMee meejK³ee HeefjefmLeleer®es JeCe&ve kesÀues peele Demeues lejer ³ee oesneWceO³es cenÊJee®ee HeÀjkeÀmunotes.in

Page 39

38
Demee Deens keÀer, cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOes&ceO³es efJe¬esÀlee l³ee®³ee mHeOe&keÀekeÀ[tve efJekeÀu³ee peeCeeN³ee
JemletbHes#ee keÀenerMee JesieUî ee Jemletb®eer efJe¬eÀer keÀjerle Demelees. ' Òee. je@yeì& nsvjer ,n@Jeceve Je Òee. vee@HeÀ ns
meebieleele keÀer, `p³eeJesUer DeveskeÀ GoîeesiemebmLee SkeÀceskeÀebvee He³ee&³eer DemeCeeN³ee Jemlet Je mesJeeb®eer
efveefce&leer keÀjerle Demeleele DeeefCe Fle j GoîeesiemebmLeener l³eemeejK³ee Hejbleg keÀenerMee JesieUîee Jemlet
le³eej keÀªve cegkeÌleHeCes yeepeejele ÒeJesMe keÀjleele lesJne cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOee& DeefmlelJeele ³esles.'
Lees[keÌ³eele Jejerue meJe& efJeJes®eveeJeªve Demes mecepeles keÀer , `J³eJenejeleerue DemebK³e Jemletb®eer
yeepeejHesþ cnCepes®e cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOee& nes³e.'
cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOes&®es vescekesÀ mJeªHe peeCetve IesC³eemeeþer efle®³ee Heg{erue JewefMeäîeebJej
ÒekeÀeMe ìeketÀ keÀer peer HetCe& mHeOee& Je c ekeÌlesoejer mHeOee& ³eeb®³eeMeer mebyebefOele Deensle.
cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOes&®eer JewefMeäîes (Characteristics of Monopolistic
Competition) :
1.DemebK³e ûeenkeÀ Je efJe¬esÀles (Large Number of Sellers and buyers) :
HetCe& mHeOes&leerue ns Jewe fMeäîes cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOes&le efometve ³essles. HetCe& mHeOes&ÒeceeCes
cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOes&leosKeerue ûeenkeÀ Je efJe¬esÀl³eeb®eer mebK³ee ceesþer Demeles. cee$e Demes Demeues lejer leer
mebK³ee Dece³ee&o vemeles. efJe¬esÀles DeeHeu³ee J emletmesJeeb®³ee efJe¬eÀeryeeyele cekeÌlesoeje®eer YetefcekeÀe yepeeJeleele
Je mHeOexle menYeeieer nesleele cnCetve®e ³ee yeepeejeme cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOee& Demes cnìues peeles.
cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOexleerue SKeeoe ûeenkeÀ lemes®e efJe¬esÀlee ce eieCeer Je HegjJeþîee®³ee yeeyeleerle
yeepeejHesþsJej ÒeYeeJe Hee[t MekeÀle veenerle.
2.cegkeÌle Deeieceve Je efveie&ceve (Free Entry and Free Exit) :
HetCe& mHeOes&ÒeceeCes cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOes&lener GlHeeokeÀ DeLeJee efJe¬esÀl³eeuee yeepeej ele ÒeJesMe
keÀjC³eeyeeyele Je yeepeejeletve yeensj peeC³eeyeeyele HetCe& mJeeleb$³e Demeles. pesJne yeepeejele DeefleefjkeÌle
veHeÀe ÒeeHle neslees. lesJne veHeÀe keÀceeefJeC³ee®³ee GodosMeeves veefJeve Hes{îee yeepeejele ÒeJesMe keÀjleele lej
leesìe men ve keÀjeJee ueeieu³eeme Hes{îee yeepeejeletve yeensj peeleele. efoIe&keÀeUele cekeÌlesoejer³egkeÌle
mHeOes&ceO³es GlHeeove Hes{îeeb®eer mebK³ee meelel³eeves yeouele Demeles.
3.mJeleb$e eEkeÀcele OeesjCe (Independent Price Policy) :
cekeÌlesoejer³egkeÌl e mHeOes&le GlHeeovehes{îeeb®eer mebK³ee DeefOekeÀ Demeu³eeves SKeeoîee Hes{erves
eEkeÀcele keÀceer kesÀu³eeme l³ee®ee l³ee®³ee ÒeeflemHeO³ee&®³ee efJe¬eÀerJej veiev³e ÒeYeeJe He[lees. lemes®e Òel³eskeÀ
Hes{er yeepeejele efìketÀve jenC³eemeeþer mJeleb$e eE keÀcele OeesjCe DeJeuebyeles. cnCepes®e eEkeÀcele efveeqM®eleer®³ee
yeeyeleerle cekeÌlesoejeÒeceeCes veHeÀe efceUJeC³eemeeþer efJe¬esÀlee eEkeÀcele Jee{efJelees lej ceeieCeerle Ieì nesle
Demeu³eeme GHeYeeskeÌl³eebvee DeekeÀef4.veHeÌ³ee®eer efmLeleer (Status of Profit) :
hetCe& mHeOes&ÒeceeCes cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOes&le hes{eruee DeuHekeÀeUele DeefleefjkeÌle veHeÀe efceUlees.
cee$e efoIe&keÀeUele Hes{eruee meeceev³e veHeÀe ÒeeHle neslees.munotes.in

Page 40

39
5.Hes{er®es meblegueve (Equilibrium of Firm) :
cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOes&le hetCe& mHeOes&ÒeceeCes p³ee efþkeÀeCeer MR = MC (meerceeble ÒeeHleer =
meerceeble Ke®e&) DeMeer efmLeleer efvecee&Ce nesles. l³ee efþkeÀeCeer Hes{er®ee meceleesue ÒemLeeefHele nesl ees.
6.ceeieCeer Je¬eÀ (Demand Curve) :
cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOes&leerue ceeieCeer Je¬eÀ ne cekeÌlesoejer mHeOes&ÒeceeCes $eÝCeelcekeÀ Gleeje®ee
Demelees. keÀejCe yeepeejHesþsle Jemlet®eer eEkeÀcele peemle þsJeu³eeme ceeieCeer Ieìles. ³eeGueì eEkeÀc ele keÀceer
Demeu³eeme yeepeejHesþsleerue JemletmesJeeb®³ee ceeieCeerle Jee{ nessles. cnCepes®e cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOes&le
JemletmesJeeb®eer ceeieCeer Je JemletmesJeeb®eer eEkeÀcele ³eeceO³es J³emle mebyebOe Demelees. cekeÌlesoejer mHeOexÒeceeCes ³ee
mHeOexleerue ceeieCeerJe¬eÀ $eÝCeelcekeÀ Gleeje®ee Demeuee lejer cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOes&leerue ceeieCeerJe¬eÀ ne
cekeÌlesoejerleerue ceeieCeer Je¬eÀe®³ee leguevesle peemle ueJeef®ekeÀ Demelees.
³ee J³eefleefjkeÌle cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOes&®eer mJeleë®eer DeesUKe efvecee&Ce keÀjCeejer keÀener cenÊJee®eer
JewefMeäîes meebielee ³esleerue.
7.ûeenkeÀeb®es De%eeve (Ignorance of the Customer ) :
cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOes&leerue ûeenkeÀebvee yeepeejHesþsefJeefJe¬esÀlee ûeenkeÀeb®³ee ceveele JemlegbefJe8.ieì mebkeÀuHevee (Group Concept) :
ieì mebkeÀuHevee ns ®eWyejefueve®³ee cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOes&®es Del³eble cenÊJee®es JewefMe<ì îe Deens.
peJeU®ee He³ee&³e Demeuesu³ee Jemletb®es GlHeeove keÀjCeeN³ee GoîeesiemebmLeeb®ee mecegn cnCepes ieì nes³e.
cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOes&le SkeÀefpevemeer vemeuesu³ee HeCe peJeU®ee He³ee&³e DemeCeeN³ee Jemletb®es GlHeeove
ieìeleerue efJeefJeOe Go îeesiemebmLeebceeHe&Àle Iesleues peeles.
9.JemlegYeso (Product Differentation) :
cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOes&®es ns J³e³eísokeÀ ue#eCe ceeveues peeles. cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOes&ceO³es
Òel³eskeÀ GlHeeokeÀ JemlegYeso keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjlees. Òe l³eskeÀ GlHeeokeÀ meejKeer Hejbleg keÀenerMeer
JesieUer Je Þesÿ Jemlet efvecee&Ce keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjlees. Demee Yeso yeN³ee®e JesUe Keje DeLeJee
keÀeuHeefvekeÀ Demet MekeÀlees. efJe¬esÀlee efJeMesDeekeÀejele, jbie, ®eJe F. ceO³es HeÀjkeÀ keÀªve DeeHeueer Jemlet Flejeb®³ee JemletHes#ee JesieUer Je Þesÿ Deens
Demes YeemeefJeC³ee®ee Òe³elve keÀjleele.
10.efJe¬eÀer Ke®e& (Selling Cost) :
efJe¬eÀerKe®e& nsmegodOee cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOes &®es cenÊJee®es JewwefMe<ìîes Deens. Òee. ®eWyejefueveves
‘The Theory of Monopolistic Competition’ ³ee ûebLeele efJe¬eÀer Ke®ee&®eer meefJemlej
®e®ee& kesÀueer Deens. ®eWyejefueve®³ee celes, `Jemletuee Demeuesu³ee ceeieCeer Je¬eÀe®es mLeeve Deiej DeekeÀej
³eeceO³es yeoue Ie[Jetve DeeCeC³eemeeþer kesÀuesuee Ke®e& cnCepes efJe¬eÀer Ke®e& nes³eë' DeLee&le Jemlet®eer efJe¬eÀer
Jee{efJeC³eemeeþer cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOes&ceO³es pees Ke®e& kesÀuee peelees l³eeuee efJe¬eÀerKe®e& Demes cnCeleele.
yeN³ee®e JesUe peeefnjele Ke®ee&uee osefKeue efJe¬eÀerKe®e& cnìues peeles. keÀenerJesUe efJe¬esÀlee DeeHeu³ee
Jemletb®eer efJe¬eÀer Jee{efJeC³eemeeþer efJe¬eÀer ÒeefleefveOeer vesceCes, ceesHeÀle HegjkeÀ Jemlet osCes, efJe¬eÀer ³eespevee
DeeKeCes F. ceeiee&vesosKeerue e fJe¬eÀerKe®e& keÀjleele.munotes.in

Page 41

40
11.DeefleefjkeÌle #ecelee (Excess Capacity) :
cenÊece veHeÀe ÒeeHle keÀjCes ne cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOes&leerue Hes{îeeb®ee cenÊJee®ee GodosMe
Demelees. DeLee&le l³eemeeþer l³eebvee meerceeble ÒeeHleer =efmeceeble Ke®e& (MR = MC) ³ee HeeleUeruee
GlHeeove I³eeJes ueeieles. Hejbleg cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOes&le GlHeeokeÀ l³eeb®³ee HetCe& #eceles®ee JeeHej keÀjle
veener. cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOes&leerue efoIe&keÀeueerve meceleesue efoIe&keÀeueerve mejemejer Je¬eÀe®³ee v³etv elece
efyebotHeeMeer Heesn®eC³eeDeeOeer®e neslees Je HeefjCeeceleë DeefleefjkeÌle #ecelee efvecee&Ce nesles.
Jejerue meJe& efJeMuescekeÌlesoejer ³eeb®eer DeveskeÀ Jew efMe<ìîes efometve ³esleele. cee$e Demes Demeues lejer ³ee mHeOes&®eer DeeHeueer
mJeleë®eerner keÀener JewefMe<ìîes Deensle keÀer, p³eecegUs cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOee& HetCe& mHeOee& Je cekeÌlesoejer
³eeHes#ee JesieUer Demeles.
2.3cekeÌlesoejer³egkeÌl e mHeOexleerue Hes{er®ee meceleesue (EQUILIBRIUM OF
FIRM UNDER MONOPOLISTIC COMPETITION) :
cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOes&le HetCe& mHeOee& Je cekeÌlesoejer ³ee oesneW®es efceÞeCe Dee{Ules. l³eecegUs ³ee
oesneW®eer keÀener JewefMeäîes cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOes&le efometve ³esleele. cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOexle GlHeeokeÀe®eer
efmLeleer keÀenerMeer cekeÌlesoejermeejKeer Demeles. Òel³eskeÀ GlHeeokeÀ cenÊece veHeÀe ÒeeHle keÀjC³ee®ee Òe³elve
keÀjlees. ³ee mHeOexleerue Jemlet ³ee YesooMe&keÀ Demeu³eeves Dee efCe l³eecegUs Òel³eskeÀe®eer yeepeejHesþ keÀenerMeer
mJeleb$e Demeu³eeves cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOes&leerue GlHeeokeÀeuee eEkeÀceleefJemJeleb$e OeesjCe þjJeeJes ueeieles. Òel³eskeÀ GlHeeokeÀe®ee yeepeejeleerue efnmmee efY eVe Demeu³eecegUs l³ee®³ee
efJe¬eÀerJej Jemlet®eer eEkeÀcele, Jemlet®es mJeªHe, peeefnjeleerJej kesÀuesuee Ke®e& F. yeeyeeR®ee ÒeYeeJe He[lees.
cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOexleerue meblegueve DeeHeCeeme oesve ÒekeÀejs mHeä keÀjlee ³esF&ue.
De.DeuHekeÀeu eerve meblegueve Je
ye.efoIe&keÀeueerve meblegueve.
2.3.1 cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOexleerue DeuHekeÀeueerve meblegueve (Short -run
Equilibrium under Monopolistic Competition) :
cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOes&leerue Hes{er®ee DeuHekeÀeueerve meceleesue efveeqM®ele nesC³eemeeþer Heg{erue
DeìeR®eer Hetle&lee nesCes DeeJeM³ekeÀ Demeles.
1.meerceeble ÒeeHleer ner meerceeble Ke®ee&yejesyej DemeeJeer. (MR = MC)
2.meerceeble Ke®ee&®ee Je¬eÀ meerceeble ÒeeHleer®³ee Je¬eÀeuee Keeuetve ísotve Jejleer peelees.
cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOes&le DeuHekeÀeueerve meceleesueele Heg{erue leerve DeJemLee efvecee&Ce nesleele.
1.meJe&meeOeejCe veHeÀe (AR = AC)
2.DemeeOeejCe veHeÀe (AR > AC)
3.leesìe(AR < AC)
1.meJe&meeOeejCe veHeÀe (Normal Profit AR = AC)
cenÊece veHeÀe ÒeeHle keÀjCes ne cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOes&leerue GlHeeokeÀe®ee cenÊJee®ee GodosMe
Demelees. DeuHekeÀeUele p³ee efþkeÀeCeer GlHeeokeÀe®ee DeuHekeÀeueerve mejemejer Ke®e& ne DeuHekeÀeueervemunotes.in

Page 42

41
mejemejer ÒeeHleer®³ee yejesyej Demelees. (AR = AC) l³eeefþkeÀeCeer l³eeuee HeÀkeÌle meeceev³e veHeÌ³eeJej
meceeOeeve ceeveeJes ueeieles. ³ee DeJemLesme vee veHeÀe vee leesìîee®eer DeJemLee osKeerue cnCeleele.
Heg{erue Deeke=Àleer®³ee mene³³eeves ³ee DeJemLes®es mHeäerkeÀjCe keÀjlee ³esF&ue.
Deeke=Àlee r ¬eÀ.2.1
³essLes,
OX = De#e-GlHeeove
OY = De#e-Ke®e&, ÒeeHleer, eEkeÀcele
SMR = DeuHekeÀeueerve meerceeble ÒeeHleer
SMC = DeuHekeÀeueerve meerceeble Ke®e&
SAQ = DeuHekeÀeueerve mejemejer ÒeeHleer
SAC = DeuHekeÀeueerve m ejemejer Ke®e&
‘E’ = meblegueve efyebot
Jejerue Deeke=Àleerle ‘OX’ De#eeJej GlHeeove lej ‘OY’ De#eeJej eEkeÀcele, ÒeeHleer Je Ke®e&
oMe&efJeuee Deens. ‘E’efyebotceO³es MR = MC ner Deì HetCe& nesle Demeu³eeves cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOex®ee
DeuHekeÀeueerve meceleesue efveeqM®ele Peeuee Deens. meceleesueeJemLesle Hes{er ‘OQ’ SJe{s GlHeeove Iesles lej
‘OP’ ner eEkeÀcele efveef½ele keÀjles. meceleesueeJemLesle Hes{erme ÒeeHle nesCeejer eEkeÀcele ner Hes{er®³ee mejemejer
Ke®ee&SsJe{er Demeu³eeves Hes{ erme kesÀJeU meeceev³e veHeÀe efceUlees.
2.Demeeceev³e veHeÀe (Supernormal Profit AR > AC) :
DeuHekeÀeUele cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOes&le Hes{erme Demeeceev³e veHeÀener efceUt MekeÀlees. pesJne
GlHeeokeÀeuee ÒeeHle nesCeejer mejemejer ÒeeHleer ner l ³ee®³ee mejemejer Ke®ee&Hes#ee peemle Demeles. lesJne
GlHeeokeÀeuee Demeeceev³e veHeÀe ÒeeHle neslees. cee$e efoIe&keÀeUele ne veHeÀe meeceev³e veHeÌ³eeHe³e¥le Keeueer
³eslees. keÀejCe veHeÀe keÀceefJeC³ee®³ee GodosMeeves veefJeve Hes{îee yeepeejele ÒesJeM e keÀjleele.munotes.in

Page 43

42
Deeke=Àleer ¬eÀ. 2.2
³esLes,
OX = De#e-GlHeeove
OY = De#e-eEkeÀcele, Ke®e&, ÒeeHleer
SAR = DeuHekeÀeueerve mejemejer ÒeeHleer
SMR = DeuHekeÀeueerve meerceeble ÒeeHleer
SAC = DeuHekeÀeueerve mejemejer Ke®e&
SMC = DeuHekeÀeueerve meerceeble Ke®e&
‘E’ = meblegueve efyebot
Deeke=Àleerle oMe&efJeu³eeÒeceeCes meblegueveeJemLesle Hes{erme Demeeceev³e veHeÀe ÒeeHle neslees keÀejCe
GlHeeokeÀeme ÒeeHle nesCeejer mejemejer ÒeeHleer ner GlHeeokeÀeme keÀjeJ³ee uee ieCeeN³ee mejemejer Ke®ee&Hes#ee
peemle Deens (AR > AC) meceleesueeJemLesle GlHeeokeÀ OQSJe{s GlHeeove Ieslees lej l³eeuee OP
SJe{er eEkeÀcele ÒeeHle nesles. meeOeejCeleë jsKeebefkeÀle Yeeie APBC SJe{e Demeeceev³e veHeÀe GlHeeokeÀeuee
meceleesueeJemLesceO ³es ÒeeHle neslees.
3.leesìe (LOSS) :
cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOes&ceO³es keÀenerJesUe DeuHekeÀeueeJeOeerceO³es GlHeeokeÀeme leesìener menve keÀjeJee
ueeielees. pej GlHeeokeÀeme ÒeeHle nesCeejer eEkeÀcele DeLeJee mejemejer ÒeeHleer ner l³eeme keÀjeJ³ ee ueeieCeeN³ee
mejemejer Ke®ee&Hes#ee keÀceer Demesue lej Hes{erme DeMeeJesUer leesìe menve keÀjeJee ueeielees (AR > AC) ,
Jejerue efJeMuesDeeke=Àleer ¬eÀ. 2.3munotes.in

Page 44

43
³essLes,
OX = De#e-GlHeeove
OY = De#e-eEkeÀcele, Ke®e&, ÒeeHleer
SAR = DeuHekeÀeueerve mejemejer ÒeeHleer Je¬eÀ
SAC = DeuHekeÀeueerve mejemejer Ke®e& Je¬eÀ
SMR = DeuHekeÀeueerve meerceeble ÒeeHleer Je¬eÀ
SMC = DeuHekeÀeueerve meerceeble Ke® e& Je¬eÀ
‘E’ = meblegueve efyebot
Jejerue Deeke=Àleerle oMe&efJeu³eeÒeceeCes cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOes&le GlHeeokeÀeuee meblegueveeJemLesle
jsKeebefkeÀle Yeeie PABC SJe{e leesìe menve keÀjeJee ueeielees. keÀejCe meblegueveeJemLesle GlHeeokeÀeuee
³esCeeje mejemejer Ke®e& ne l³ee®³ee mejemejer ÒeeHl eerHes#ee peemle Deens (AR > AC) .
Jeefjue DeuHekeÀeueerve meceleesueeJeªve Demes mecepeles keÀer, DeuHekeÀeUele cekeÌlesoejer³egkeÌle
mHeOes&le GlHeeokeÀeuee DeefleefjkeÌle veHeÀe efceUt MekeÀlees, l³eeuee meeceev³e veHeÌ³eeJej meceeOeeve ceeveeJes ueeiet
MekeÀles eEkeÀJee leesìe osKeerue menve keÀjeJee ueeiet MekeÀlees.
2.3.1 cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOexleerue efoIe&keÀeueerve meceleesue (Long -Run
Equilibrium under Monopolistic Competition) :
efoIe&keÀeueeJeOeerceO³es GlHeeokeÀeuee DeeHeu³ee GoîeesiemebmLesceO³es meJe& IeìkeÀebceO³es yeoue
keÀjlee ³eslees. cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOes&ceO³es Flej Hes{îeeb®³ee Deeieceve DeeefCe efveie&ceveeJej keÀesCel³eener
ÒekeÀej®es yebOeve vemeles. HeefjCeec eleë DeuHekeÀeUele pesJne cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOes&leerue Hes{îee DeefleefjkeÌle
veHeÀe keÀceeefJeleele, l³ee veHeÌ³eekeÀ[s DeekeÀefyeepeejHesþsceO³es veefJeve Hes{îeebveer ÒeJesMe kesÀu³eeveblej yeepeejele JemletmesJeebvee Demeuesueer ceeieCeer efJeYeeieueer
peeles. ³ee®ee HeefjCeece cnCetve Hes{îeeb®³ee veHeÌ³eeceO³es Ieì Jne³euee meg©Jeele nesles. efoIe&keÀeUele
DeuHekeÀeUele efceUCeeje DeefleefjkeÌle veHeÀe keÀenermee nesle Demeu ³eecegUs Hes{îeebvee kesÀJeU meeceev³e
veHeÌ³eeJej meceeOeeve ceeveeJes ueeieles.
cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOes&ceO³es efoIe&keÀeueerve meblegueve ÒemLeeefHele nesC³eemeeþer meerceeble ÒeeHleer =
efmeceeble Ke®e& =mejemejer ÒeeHleer =mejemejer Ke®e& (MR = MC = AR = AC) DeMeer efmLeleer
efvecee&Ce JneJeer ueeieles.
Jejerue efJeMues

Page 45

44
Deeke=Àleer ¬eÀ. 2.4
OX = De#e-GlHeeove
OY = De#e-eEkeÀcele, Ke®e&, ÒeeHleer
LAR =efoIe&keÀeueerve mejemejer ÒeeHleer Je¬eÀ
LMR = efoIe&keÀeueerve meerceeble ÒeeHleer Je¬eÀ
LAC = efoIe&keÀeueerve mejemejer Ke®e& Je¬eÀ
LMC = efoIe&keÀeueerve meerceeble Ke®e& Je¬eÀ
‘E’ = meblegueve efyebot
Jejerue Deeke=Àleerc eO³es‘OX’ De#eeJej GlHeeove lej ‘OY’ De#eeJej eEkeÀcele, Ke®e& Je ÒeeHleer
oMe&efJeueer Deens. ‘E’efyebotceO³es cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOex®ee efoIe&keÀeueerve meceleesue ÒemLeeefHele Peeuee Deens.
keÀejCe ‘E’efyebotpeJeU MR = MC lemes®e AR = AC ner cekeÌlesoejer mHeOex®³ee efoIe&keÀeueerve
meceleesueemeeþer DeeJeM³ekeÀ Demeuesueer Deì HetCe& nesles. meceleesueeJemLesceO³es Hes{er ‘OQ’ SJe{s GlHeeove
Iesles lej l³ee®eJesUer ‘OP’ ner meceleesefuele eEkeÀcele yeepeejeceO³es ÒemLeeefHele nesles. meceleesue e®³ee
efmLeefleceO³es Hes{erme kesÀJeU meeceev³e veHeÀe ÒeeHle neslees, keÀejCe Hes{erme ÒeeHle nesCeejer mejemejer ÒeeHleer ner
Hes{er®³ee mejemejer Ke®ee&SJe{er Deens. (AR = AC) ³ee efmLeleeruee vee veHeÀe -vee leesìe efmLeleer
osKeerue cnìues peeles. e foIe&keÀeueeJeOeerceO³es cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOexceO³es GlHeeove Hes{îeeb®eer mebK³ee
DeefveeqM®ele Demeu³eecegUs ûeenkeÀebmeeþer Jemletb®es DeefOekeÀ He³ee&³e GHeueyOe Demeleele. l³eecegUs®e
cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOexleerue efoIe&keÀeueerve ceeieCee r Je¬eÀ ne DeekeÀejeves DeefOekeÀ ueJeef®ekeÀ Demelees.
2.4 cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOee& efJe©odOe HetCe& mHeOee &(MONOPOLISTIC
COMPETITION VERSES PERFECT COMPETITION) :
HetCe& mHeOee& Je cekeÌlesoejer ³ee oesvner mHeOee&lcekeÀ yeepeejeleerue DeveskeÀ ue#eCes DeeHeCeebme
cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOee&lcekeÀ yeepeej³eb$eCesceO³es efometve ³esleele. meeOeejCeleë HetCe& mHeOexceOeerue DemebK³e
ûeenkeÀ Je DemebK³e efJe¬esÀles, Flej Hes{îeeb®es cegkeÌle Deeieceve DeeefCe efveie&ceve, Hes{er®es meblegueve, ve HeÌ³ee®eer
efmLeleer F. JewefMeäîes DeeHeCeebme cekeÌlesoejer³egkeÌle yeepeejeceO³es efometve ³esleele. cee$e Demes Demeues lejer
HetCe& mHeOee& cnCepes cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOee&lcekeÀ yeepeej³eb$eCee veJns. cekeÌlesoejer³egkeÌle yeepeej ³eb$eCee ner
HetCe& mHeOes&Hes#ee DeveskeÀ yeeyeleerle JesieUer Deens. cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOee& DeeefCe HetCe& mHeOee& ³ee oesneWleeruemunotes.in

Page 46

45
DeveskeÀ JewefMeäîes DeeHeCeebme ³ee oesve mHeOexceOeerue efJejesOeeYeeme oMe&efJeleele. keÀener cenÊJee®³ee
cegdodoîeebodJeejs D eeHeCeebme HetCe& mHeOee& DeeefCe cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOee& ³eebleerue Yeso oMe&efJelee ³esF&ue.
cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOee&
Monopolistic CompetitionHetCe& mHeOee&
Perfect Competition
1.cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOes&ceO³es efJeYesoelcekeÀ
JemletmesJeeb®es GlHeeove Iesleues peeles.HetCe& mHeOes&ceO³es GlHeeoerle Peeuesu³ee
JemletmesJee ³ee SkeÀefpevemeer Demeleele.
2.cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOes&leerue ceeieCeer Je¬eÀ ne
HetCe& mHeOexÒeceeCes HetCe& ueJeef®ekeÀ vemelees lej
lees cekeÌlesoejerH es#ee Lees[e peemle ueJeef®ekeÀ
Demelees.HetCe& mHeOes&leerue ceeieCeer Je¬eÀ ne HetCe&
ueJeef®ekeÀ oxDe#eeme meceeblej Demee
Demelees.
3.cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOes&ceO³es peeCeerJeHetJe&keÀ
GlHeeove keÀceer Iesleues peeles cee$e eEkeÀceleer
peemle þsJeu³ee peeleele.HetCe& mHeOes&ceO³es GlHeeove ceesþîee
ÒeceeCeeJej Iesleues peeles Je l³eeceeveeves
eEkeÀceleer Keeue®³ee mlejeJej Demeleele.
4.cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOes&ceO³es mejemejer ÒeeHleer
ner efmeceeble ÒeeHleerHes#ee peemle Demeles.
(AR > MR) keÀejCe efJe¬eÀer
Jee{efJeC³eemeeþer GlHeeokeÀ/efJe¬esÀles eEkeÀceleer
keÀceer þsJeleele.HetCe& mHeOes&ceO³es mejemejer ÒeeHleer ner
efmeceeble ÒeeHleer®³ee yejesyej Demeles.
(AR = MR)
5.cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOes&ceO³es efJe¬eÀer
Jee{efJeC³e emeeþer SkeÀ Hes{er ogmeN³ee
Hes{îeebmeesyele eEkeÀcele DeeefCe Flej keÀener
/eEkeÀcele yeenîe IeìkeÀeb®³ee DevegmHeOee& keÀjles.HetCe& mHeOes&ceO³es efJe¬eÀer Jee{efJeC³eemeeþer
SkeÀ Hes{er ogmeN³ee Hes{îeebmeesyele kesÀJeU
eEkeÀceleer®³ee Dev eg6.cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOes&ceO³es DeveskeÀ Hes{îee
`ieì /mecegn' keÀªve SkeÀmeejK³ee Jemletb®es
GlHeeove Iesleele.HetCe& mHeOes&ceO³es DeveskeÀ Hes{îee
`Goîeesiee®³ee' ceeO³eceeletve yeepeejele
SkeÀmeejK³ee Jemletb®es Gl Heeove Iesleele.
7.cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOes&ceO³es GlHeeove
Iesleevee Hes{îee DeeHeu³ee HetCe& #eceles®ee
JeeHej keÀjerle veener.HetCe& mHeOes&ceO³es GlHeeove Òeef¬eÀ³esceO³es
Hes{îee DeeHeueer HetCe& #ecelee JeeHejleele.
8.cekeÌlesoejer³egkeÌle m HeOes&leerue Hes{îeebvee keÀener
ÒeceeCeele eEkeÀceleerJej efve³eb$eCe þsJelee ³esles.HetCe& mHeOes&leerue Hes{îee ³ee yeepeejeceO³es
efveeqM®ele nesCeejer eEkeÀcele eqmJekeÀejleele.
9.cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOes&le Hes{îeebodJeejs
efJe¬eÀerJee{ermeeþe r efJe¬eÀer Ke®ee&®ee
(Selling Cost) DeJeuebye kesÀuee peelees.HetCe& mHeOes&ceO³es efJe¬eÀer Jee{ermeeþer Hes{îeebvee
keÀesCel³eener ÒekeÀej®ee efJe¬eÀer Ke®e& keÀjeJee
ueeiele veener DeLeJee peeefnjele leb$ee®ee
DeJeuebye keÀjeJee ueeiele veener.munotes.in

Page 47

46
3.5 DeefleefjkeÌle #ecelee DeeefCe DekeÀe³e&#ecelee (EXCESS CAPACITY
AND INEFFICIENCY) :
cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOexleerue GlHeeokeÀ l³eeb®³ee GlHeeove#eceles®ee HetCe& JeeHej keÀjle veenerle.
DeefOekeÀ GlHeeove keÀjC³ee®eer #ecelee Demeleevee osefKeue les DeefOekeÀ GlHeeove keÀjle veenerle. l³eecegUs
DeefleefjkeÌle #ecelee efvecee&Ce nesles. cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOexleerue efoIe&keÀeueerve meceleesue efoIe&keÀeueerve
mejemejer Ke®e& Je¬eÀe®³ee v³etvelece efyebotHeeMeer Heesnes®eC³eeDeeOeer®e neslees Je l³eecegUs DeefleefjkeÌle #ecelee
efvecee&Ce nesles. cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOexle GlHeeoveHes{îee cenÊece veHeÀe ÒeeHle keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjleele.
DeLee&le l³eebvee efmeceeble ÒeeHleer =efmeceeble Ke®e& (MR = MC) ³ee HeeleUeruee GlHeeove I³eeJes u eeieles.
cee$e ³ee GlHeeove HeeleUerme mejemejer Ke®e& ne v³etvelece eEkeÀJee keÀceerle keÀceer Demesue Demes veener.
DeLee&le p³ee HeeleUeruee GlHeeove Iesleues peeles l³ee efþkeÀeCeer mejemejer Ke®e& Je¬eÀ v³etvelece HeeleUeruee
Deeuesues vemeles. cnCepe s®e GlHeeove Jee{Jee³euee JeeJe DemeleeveeosKeerue peeCeerJeHetJe&keÀ keÀceer GlHeeove
Iesleues peeles. HeefjCeeceleë DeefleefjkeÌle #ecelee efvecee&Ce nesles.
Jejerue efJeMuesDeeke=Àlee r ¬eÀ.2.5
³esLes
OX = De#e-GlHeeove
OY = De#e-eEkeÀcele, Ke®e&, ÒeeHleer
LAC = efoIe&keÀeueerve mejemejer Ke®e& Je¬eÀ
LMR = efoIe&keÀeueerve meerceeble ÒeeHleer Je¬eÀ
LAR = efoIe&keÀeueerve mejemejer ÒeeHleer Je¬eÀ
LMC = efoIe&keÀeueerve meerceeble Ke®e& Je¬eÀ
‘E’ = meblegueve efyebot
Deeke=Àleerle oMe&efJeu³eeÒeceeCes efoIe&keÀeUele cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOex®ee meceleesue ‘E’efyebotpeJeU
neslees. ³ee meblegueveeJemLesle Hes{er OQSJe{s GlHeeove Iesles Je ³ee GlHeeovee®³ee efmLeleerceO³es Hes{erodJeejs
OPner eEkeÀcele efveeqM®ele kesÀueer peeles. cee$e GlHeeokeÀeuee B³ee efyebotpeJeU mejemejer Ke®e& Je¬eÀe®³ee
v³etvelece efyebotHeeMeer GlHeeove IesC³eeme JeeJe Deens. Demes kesÀu³eeme GlHeeokeÀeme OQ 1SJe{s Gl Heeove
Ieslee ³esF&ue keÀer pes OQ GlHeeoveeHes#ee peemle Deens. lemes®e GlHeeokeÀeme DeeHeueer eEkeÀcele OP 1
SJe{er þsJelee ³esF&ue keÀer peer OPHes#ee keÀceer Deens, cee$e GlHeeokeÀ Hes{erodJeejs peeCeerJeHetJe&keÀ eEkeÀcelemunotes.in

Page 48

47
peemle þsJeC³eemeeþer GlHeeo ve keÀceer Iesleues peeles. HeefjCeeceleë QQ 1SJe{er DeefleefjkeÌle #ecelee efvecee&Ce
nesles.
DekeÀe³e&#ecelee (Inefficiency) :
DekeÀe³e&#ecelee ne cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOexleerue cenÊJee®ee oescekeÌlesoejer³e gkeÌle mHeOexleerue meceleesue meeceev³eHeCes mejemejer Ke®ee&®³ee efkeÀceeve efyebot®³ee [eJeerkeÀ[s
meeOeuee peelees. ³ee®ee DeLe& SketÀCe GlHeeove J³eJemLee peemleerle peemle keÀe³e&#ece Peeuesueer vemeles.
DeMee efmLeleerle GoîeesiemebmLee GlHeeove Jee {efJeC³ee®ee Òe³elve keÀjerle veenerle. keÀejCe GlHeeove
Jee{efJeu³eecegUs Hes{er®ee meerceeble Ke®e& keÀceer nesle Demeuee lejer Jemlet®eer efJe¬eÀer Jee{efJeC³eemeeþer efle®eer
efJe¬eÀer eEkeÀcele keÀceer keÀjeJeer ueeieles. Jemlet®eer eEkeÀcele keÀceer keÀªve Jemlet®eer efJe¬eÀer Jee{tve pees veHeÀe
efceUlees lees pej HetJeea®³ee eEkeÀceleeruee HetJeeaSJe{îee®e Jemlet efJekeÀu³eeves efceUCeeN³ee veHeÌ³eeHes#ee keÀceer
Demesue lej GoîeesiemebmLee GlHeeoveele Jee{ keÀjC³eeme le³eej nesle veenerle. cnCetve cekeÌlesoejer³egkeÌle
mHeOexleerue Hes{îeebvee DekeÀe³e&#ece cnìues peeles. keÀejCe ³ee Hes{îee DeeHeu³ee keÀe³e&#eceles®ee HetCe& JeeHej
GlHeeove IesC³eemeeþer keÀjerle veenerle. ³ee®ecegUs cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOexle DeefleefjkeÌle #ecelee efvecee&Ce
nesles.
Jejerue meJe& efJeJes®eveeJeªve Demes cnCelee ³esF&ue keÀer DeefleefjkeÌle #ecelee DeeefCe DekeÀe³e&#ecelee
³eeb®ee Del³eble peJeU®ee mebyebOe Deens. efJeMesJeeHej ve keÀjlee cnCepes®e DekeÀe³e&#ecelesves GlHeeove Iesleele. HeefjCeeceleë ³ee mHeOexceO³es Hes{er®³ee
GlHeeove Òeef¬eÀ³esle `DeefleefjkeÌle #ecelee' efvecee&Ce nesles.
2.6cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOexle peeefnjeleer®eer YetefcekeÀe (ROLE OF
ADVERTISING IN MONOPO LISTIC COMPETITION ) :
HetCe& mHeOes&ceO³es Jemlet SkeÀefpevemeer Demeleele. lemes®e yeepeejHesþsle efveeqM®ele Peeuesu³ee
eEkeÀceleeruee Jemletb®eer efJe¬eÀer keÀjeJeer ueeieles. HeefjCeeceleë ³ee yeepeejele keÀesCeleener peeefnjele Ke®e& keÀjeJee
ueeiele veener. l³ee®eyejesyej SkeÀcesJe GlHeeokeÀ DeeefCe peJeU®³ee He³ee&³ee®ee DeYeeJe DeMeer efmLeleer
Demeuesu³ee cekeÌlesoejerceO³es peeefnjele Ke®ee&uee mLeeve®e vemeles. cee$e DemebK³e efJe¬esÀles DeeefCe
JemletYesoeJej DeeOeejerle peJeU®ee He³ee&³e ³eec egUs cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOexle peeefnjele Ke®e& DeìU
Demelees. yeN³ee®e JesUe peeefnjele Ke®ee&uee efJe¬eÀer Ke®e& Demesner cnCeleele. cee$e Demes Demeues lejer
peeefnjele Ke®e& ne efJe¬eÀer Ke®ee&®ee®e SkeÀ Yeeie Deens.
meeOeejCeleë cekeÌlesoejer³e gkeÌle mHeOexceO³es ceeieCeer Je¬eÀe®eer efmLeleer DeeefCe DeekeÀej ³eele yeoue
Ie[Jetve DeeCeC³ee®³ee nsletves kesÀuesu³ee Ke®ee&uee peeefnjele Ke®e& eEkeÀJee efJe¬eÀer Ke®e& Demes cnCeleele.
DeLee&le cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOexle GHeYeeskeÌl³eeuee DeeHe ueer Jemlet DeeHeu³ee ÒeeflemHeO³ee&Hes#ee DeekeÀJeeìtve l³eeves leer Kejsoer keÀjeJeer ³eemeeþer peeefnjeleerJej Ke®e& kesÀuee peelees. peeefnjele Ke®e& ne
cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOexle efJe¬eÀer Jee{efJeC³ee®ee cenÊJee®ee meeOeve ceeveuee peelees . cekeÌlesoejer³egkeÌle
mHeOexleerue efJe¬eÀer Ke®ee&le DeveskeÀ yeeyeeR®ee meceeJesMe nesle Demeuee lejer peeefnjele ne SketÀCe efJe¬eÀer
Ke®ee&®ee ÒeeCe Deens. meeOeejCeleë peeefnjeleer®es JeieeakeÀjCe Heg{erue oesve ÒekeÀejele kesÀues peeles.munotes.in

Page 49

48
1.ceeefnleeroMe&keÀ peeefnjeleer (Informative Advertisement) :
cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOes&le DeMee peeefnjeleer ûeenkeÀebvee veefJeve GlHeeovee®eer ceeefnleer osC³eemeeþer
kesÀu³ee peeleele. ³ee peeefnjeleer®ee GodosMe ceeieCeerJej HeefjCeece keÀjC³ee®ee vem elees lej DeMee peeefnjeleer
ueeskeÀefMe#eCeemeeþer kesÀu³ee peeleele. Deepe Òel³eskeÀ Jele&ceeveHe$eeceO³es veefJeve GlHeeovee®eer ceeefnleer
osCeeN³ee Keeme peeefnjeleer Demeleele.
2.mHeOee&lcekeÀ peeefnjeleer (Competitive Advertisement) :
cekeÌleso ejer³egkeÌle mHeOes&le mHeOee&lcekeÀ peeefnjeleer ³ee efJe¬eÀer Jee{efJeC³ee®³ee GodosMeeves mHeOex®es
JesieUsHeCe oMe&efJeleele. DeMee peeefnjeleerodJeejs cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOes&leerue GlHeeokeÀ yeepeejele GHeueyOe
DemeCeeN³ee efJeefJeOe He³ee&³eer JemletbHewkeÀer DeeHeueer Jemlet Þesÿ keÀMeer Deens ns HeìJetve osC³ee®ee Òe³elve
keÀjleele.
Òel³e#e yeepeejHesþsle Deepe DeMee®e ÒekeÀej®³ee peeefnjeleer keÀªve DeeHeueer Jemlet FlejebHes#ee
Þesÿ Demeu³ee®ee Yeeme efvecee&Ce kesÀuee peelees. Je efJe¬eÀ er Jee{efJeueer peeles. Deepe DeveskeÀ ÒekeÀej®³ee meeQo³e&
ÒemeeOeveeb®eer, keÀHe[îeeb®eer, Keeoîe HeoeLee¥®eer DeMee ÒekeÀejs peeefnjele nesleevee DeeHeCe Henelees.
Goe. yeepeejHesþsceO³es DeveskeÀ Goîeesieele JesieJesieUîee ÒekeÀej®es keÀHe[s yeveefJeu es peeleele HeCe
jsceb[, efHeìj Fbiueb[ ³eeb®eer peeefnjele nesle Demeu³eekeÀejCeeves GHeYeeskeÌles l³eemeeþer ÒeLece Hemebleer
oMe&efJeleele. Ie[îeeUeb®³ee yeeyeleerle ìe³eìve, meesveeìe Megpe®³ee yeeyeleerle efjyee@keÀ, Hegcee, oele mJe®í
keÀjC³ee®³ee He smìmeeþer keÀesueiesì F. DeveskeÀ JemletmesJee peeefnjeleeRcegUs®e Flej JemletmesJeebHes#ee Þesÿ
mecepetve GHeYeeskeÌles efJekeÀle Iesleele.
cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOes&le efJe¬eÀerJee{ermeeþer DemeCeejer peeefnjeleer®eer YetefcekeÀe Heg{erue cegodoîeeb ®³ee
mene³³eeves DeefOekeÀ mHeä keÀjlee ³esF&ue.
1.peeefnjeleercegUs GHeYeeskeÌl³eeuee Jemleg®³ee iegCeJeÊesyeeyele lemes®e eEkeÀceleeryeeyele ceeefnleer efceUles.
2.DeeOegefvekeÀ keÀeUele meelel³eeves GlHeeoveele nesCeejs yeoue, GlHeeoveeleerue efJeefJe Oelee, eEkeÀceleerle
nesCeejs ®e{ -Gleej mecepeC³eemeeþer peeefnjeleer cenÊJee®³ee þjleele.
3.³eMemJeer peeefnjeleer cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOes&leerue GlHeeokeÀeb®³ee Jemletb®³ee ceeieCeerle Jee{ Ie[Jetve
DeeCeles.
4.peeefnjeleeRcegUs ûeenkeÀ JessieJesi eUîee Jemletb®³ee yeeyeleerle peeieªkeÀ nesleele.
5.peeefnjeleeRcegUs yeepeejHesþsle mHeOee& efvecee&Ce nesles Je mHeOes&ceO³es efìketÀve jenC³eemeeþer GlHeeokeÀ
veefJeve leb$e%eevee®ee JeeHej keÀªve GlHeeove Iesleele.
cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOes&le keÀjC³eele ³esCeeN³ee peeefnjele Ke®ee&cegUs ceeieCeerle Jee{ nesJetve ceeieCeer
Je¬eÀe®³ee j®evesle Je mJe©Heele yeoue neslees.munotes.in

Page 50

49
Deeke=Àleer ¬eÀ. 2.6
³esLes,
OX = De#e–veie mebK³ee
OY = De#e-eEkeÀcele
DD = ceeieCeer Je¬eÀ
Jejerue Dee ke=Àleerle oxDe#eeJej veiemebK³ee Je oyDe#eeJej eEkeÀcele oMe&efJeueer Deens.
Deeke=ÀleerceOeerue ‘DD’ ne ceeieCeerJe¬eÀ keÀesCeleener peeefnjele Ke®e& ve keÀjlee DemeCeeN³ee ceeieCeer®ee
Deens. GlHeeokeÀeveer peeefnjele Ke®e& kesÀu³eeveblej cekeÌlesoeje r³egkeÌle mHeOes&ceO³es ceeieCeer Jee{les. keÀejCe
ÒeYeeJeer peeefnjeleer®ee ûeenkeÀe®³ee ceveeJej HeefjCeece neslees. Je p³ee Jemletb®³ee efJe¬eÀerJee{ermeeþer peeefnjele
kesÀueer peeles l³ee Jemlet®³ee efJe¬eÀerle yeN³ee®e JesUe Jeeo nesleevee efometve ³ esles. Deeke=ÀleerceO³es oMe&efJeuesues
`D1D1'Je`D2D2'ns ceeieCeer Je¬eÀ cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOes&ceO³es peeefnjele Ke®ee&®ee ÒeYeeJe Peeu³eecegUs
ceeieCeerceO³es Peeuesueer Je=odOeer oMe&efJeleele.
2.7 meejebMe ë
JeemleefJekeÀlee Òel³e#e yeepeej Hesþ ner HetCe& mHeOee& eEkeÀJee cekeÌlesoejer®eer vemetve leer DeHetCe& mHeOes&®eer
eEkeÀJee cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOes&®eer Demeles. ³ee yeepeejeleerue meJee&efOekeÀ JewefMeäîes DeeHeCeeme Òel³e#e
yeepeejHesþsle efometve ³esleele. efJe¬eÀerKe®e& DeeefC e efJeYesoer GlHeeove ns ³ee yeepeeje®es Keeme JewefMeäîes Deens
keÀer pes Òel³e#e yeepeej mebj®evesle DeeHeCeebme efometve ³essleele. ®eWyejefueveves ceeb[uesueer ner yeepeejHesþ
DeLe&Meem$eer³e DeY³eemee®³ee ¢äerves DeefleMe³e cenÊJee®eer ceeveueer peele s. ³ee®e OeleeaJej Þeerceleer peesve
je@efyevmeve ³eebveer DeHetCe& mHeOex®es efJeJes®eve kesÀues Deens. yeN³ee®e JesUe cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOee& Je DeHetCe&
mHeOee& ³ee SkeÀe®e DeLee&ves ceeb[u³ee peeleele.
2.8 MeyokeÀesMe
Monopolistic Competition :-cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOee& -Òel³e#e yeepeej mebj®evesle
DeeHeCeeme cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOex®eer peemleerle peemle JewefMeäîes efometve ³esleele.
Product Differentation : -JemlegYeso -cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOexle meceeve Hejbleg keÀenerMeer
JesieUer Jemlet yeveefJeC³ee®ee GlHeeokeÀ Òe³elve keÀjlees.munotes.in

Page 51

50
Selling Cost : -efJe¬eÀer Ke®e& -JemletmesJeeb®eer efJe¬eÀer Jee{efJeC³eemeeþer GlHeeokeÀ DeLeJee
efke¬esÀlesodJeejs kesÀuee peeCeeje Ke®e&, ³eele peeefnjeleyeepeer lemes®e efJe¬eÀer ³eespevee, ceesHeÀle Jemlet osCes
³eebJejerue Ke®ee&®ee meceeJesMe neslees.
Excess Capacity : -DeefleefjkeÌle #ecelee -cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOexle Hes{îee l³eeb®³ee
#ecelesHes#ee Keeue®³ee HeeleUeruee GlHeeove Iesleele. HeefjCeeceleë DeefleefjkeÌle #ecelee efv ecee&Ce nesles.
2.9 mJeeO³ee³e / ÒeMve
cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOee& cnCepes keÀe³e les meebietve ³ee mHeOex®eer JewefMe<ìîes meebiee.
cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOes&®ee DeuHekeÀeueerve meceleesue mHeä keÀje.
cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOes&®ee efoIe&keÀeuee rve meceleesue mHeä keÀje.
cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOee& Je HetCe& mHeOee& ³eebleerue Yeso mHeä keÀje.
cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOes&leerue DeefleefjkeÌle #ecelee DeeefCe keÀe³e&#ecelee Deeke=Àleer®³ee mene³³eeves mHeä
keÀje.
cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOes&l eerue efJe¬eÀerKe®e& /peeefnjeleer®eer YetefcekeÀe meebiee.

munotes.in

Page 52

51
IeìkeÀ-2
IeìkeÀ-2De
DeHetCe& mHeOexleerue efkeÀbcele efveeqM®eleer DeeefCe GlHeeove
efJe(PRICING AND OUTPUT DECISIONS
UNDER IMPERFECT COMPETITION)
PART -2
DeuHeeefOekeÀej (OLIGOPOLY)
IeìkeÀ j®evee ë -
2De.0GodosMe
2De.1ÒemleeJevee
2De.2DeuHeeefOekeÀeje®ee DeLe&
2De.3DeuHeeefOekeÀeje®eer cetueYetle JewefMeäîes
2De.4mebievecele DeeefCe Demebievecele DeuHeeefOekeÀej yeepeej
2De.5eEkeÀcele leeþjlee
2De.6keÀeìxue / efJe¬eÀermebIe
2De.7eEkeÀcele vesle=ÊJe
2De.8meejebMe
2De.9J³eäer DeO³e³eve
2De.10MeyokeÀesMe
2De.11mJeeO³ee³e / ÒeMve
2De.0GodosMe (OBJECTIVES)
DeuHeeefOekeÀeje®ee DeLe& mecepetve IesCes
DeuHeeefOekeÀeje®³ee JewefMeäîeeb®eer ®e®ee& keÀjCes
eEkeÀcele leeþjlee Je eEkeÀcele vesle=ÊJe ³ee DeuHeeefOekeÀejeleerue cenÊJee®³ee JewefMeäîeebJej ÒekeÀeMe
ìekeÀCesmunotes.in

Page 53

52
2De.1ÒemleeJevee (INTRODUCTION )
DeuHeeefOekeÀejer yeepeej DeHetCe& mHeOex®ee SkeÀ cenÊJee®ee ÒekeÀej ceeveuee peelees. Òel³e #e
yeepeejHesþsle HetCe& mHeOee& efometve ³esle veener. lemes®e cekeÌlesoejer DeeefCe cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOee& keÌJeef®ele®e
efomeles. cee$e DeuHeeefOekeÀej DeeHeCeebme yeN³ee®e JesUe yeepeejHesþsle HeneJe³eeme efceUlees. DeuHeeefOekeÀej ns
Fbûepeerle erueOligopoly ³ee Meyoe®es YeeDemee Demetve Pollein ³ee®ee DeLe& `efJe¬esÀlee' Demee Deens. HetCe& mHeOexÒeceeCes ³ee yeepeejele DemebK³e
efJe¬esÀles Demele veenerle. lemes®e cekeÌlesoejerÒeceeCes kesÀJeU SkeÀ®e efJe¬esÀleener ³ee yeepeejele vemelees eEkeÀJee
cekeÌlesoejer³egkeÌle yeepeejeÒeceeCes peemle ÒeceeCeelener efJe¬esÀles ³ee yeepeejele vemeleele lej meeOeejCeleë 2
Hes#ee peemle DeeefCe 10 -12 He³e¥le DeMee ÒekeÀej®³ee efJe¬esÀl³eeb®eer mebK ³ee DeuHeeefOekeÀejele efometve ³esles.
DeLee&le ner ce³ee&oe Lees[erHeÀej ueJeef®ekeÀner Demet MekeÀles. DeLe&Meem$eeceO³es Òee. kegÀveex ³eebveer meJe&ÒeLece
DeuHeeefOekeÀejer yeepeeje®ee efmeodOeeble ceeb[uee Demeuee lejer l³ee efJe®eejeuee ®eeuevee osC ³ee®es cenÊJee®es
keÀe³e& Òee. ®eWyejefueve DeeefCe Þeerceleer peesve je@efyevmeve ³eebveer kesÀues.
2De.2DeuHeeefOekeÀeje®ee DeLe& (MEANING OF OLIGOPOLY )
1.pee@pe& pes. efmìieuej ³eeb®³ee celes, DeuHeeefOekeÀej cnCepes DeMeer HeefjefmLeleer keÀer, p ³eele SKeeoer
GoîeesiemebmLee ner DeeHeues yeepeejefJeJ³eJenejeJeªve DeeKele Demeles.
2.Òee. mìesefveDej DeeefCe nsie ³eeb®³ee celes, pesLes keÀener Lees[s®e efJe¬esÀles DeefmlelJeele Demel eele lesLes
DeuHeeefOekeÀej yeepeej efvecee&Ce neslees.
Oligopoly refers to a market situation where there are a few
sellers (2 to 10) in a market, selling homogeneous or differentiated
products. Oligopoly is often described as ‘Competition among few.”
Jeefjue meJe& J³eeK³eebJeªve Demes mecepeles keÀer, p³ee yeepeejele keÀener ceespekesÀ®e GlHeeokeÀ
(efJe¬esÀles) mHeOee& keÀjleele leer yeepeejHesþ cnCepes DeuHeeefOekeÀej nes³e. Òel³e#e yeepeejHesþ ìer.Jner.,
ceesìjer, ceesyeeF&ue, HeÀesve, keÀe@cH³egìj , jemee³eefvekeÀ Keles F. yeeyele DeuHeeefOekeÀej HeodOeleer efometve ³esles.
2De.3DeuHeeefOekeÀej yeepeeje®eer cetueYetle JewefMeäîes (KEY ATTRIBICS
OF OLIGOPOLY MARKET)
DeuHeeefOekeÀej yeepeeje®eer JewefMeäîes Heg{erueÒeceeCes meebielee ³esleerue.
1.DeuHe efJe¬esÀles (Few Sellers) :DeuHeeefOekeÀej yeepeejele efJe¬esÀl³eeb®eer Del³eble ce³ee&oerle
Demeles. meeOeejCeleë 2 Hes#ee peemle cee$e 10 -12 DeMee ce³ee&oerle mJeªHeele ³ee mHeOee&lcekeÀ
yeepeejele efJe¬esÀl³eeb®eer mebK³ee Demeles. DeLee&le ne r ce³ee&oe Lees[erHeÀej ueJeef®ekeÀ Demet MekeÀles. DeHetCe&
mHeOex®ee cenÊJee®ee ÒekeÀej Demeuesu³ee ³ee yeepeejele ûeenkeÀeb®eer mebK³ee cee$e DemebK³e Demeles.munotes.in

Page 54

53
2.SkeÀefpevemeer DeeefCe efJeYesoelcekeÀ GlHeeove (Homogeneous and
Differentiated Product) :
DeuHeeefOekeÀejer yeepeejele efJe¬esÀlee SkeÀefpevemeer lemes®e efJeYesoelcekeÀ JemletmesJeeb®eer efJe¬eÀer
keÀjlees. mHeOee&lcekeÀ yeepeejele ÒeeflemHeOe&keÀeHes#ee jbie, ©He, DeekeÀej, ®eJe, iegCeJeÊee ³ee yeeyeleerle JesieUer
JemletmesJee efJeketÀv e peemle veHeÀe efceUefJeC³ee®ee Òe³elve efJe¬esÀlee keÀjerle Demelees.
3.HejmHejeJeuebyeve (Interdependence) :
HejmHejeJeuebyeve ns DeuHeeefOekeÀeje®es Del³eble cenÊJee®es ue#eCe DeLeJee JewefMeäîe Deens.
DeuHeeefOekeÀejele GlHeeokeÀ GlHeeove lemes®e JemletmesJeeb®³ee eEkeÀceleerleerue yeoue ³ee yeeyele efveCe&³e Iesleevee
ÒeeflemHeOeea Hes{îeeb®³ee J³etnj®eves®ee efJe®eej keÀjle Demelees. Òel³eskeÀ GlHeeokeÀ ³ee yeepeejele DeeHeues
meeceL³e& efvecee&Ce keÀjC³ee®ee Òe³elve keÀjle Demelees. ÒeeflemHeOee a Hes{erves Iesleuesu³ee efveCe&³ee®ee DeeHeu³ee
Hes{erJej keÀe³e HeefjCeece nesF&ue ³ee®ee efJe®eej mJeleë®es OeesjCe þjefJeleevee GlHeeokeÀeuee keÀjeJee ueeielees.
4.G®®e ísokeÀ ueJeef®ekeÀlee (High Cross Elasticities) :
JemletmesJeeb®³ee ceeieCeer yeeyele DeuHeeefOekeÀejele G®®e ísokeÀ ueJeef®ekeÀlee efometve ³esles.
yeepeejele He³ee&³eer JemletmesJee GHeueyOe Demeu³eecegUs pej SKeeoîee efJe¬esÀl³eeves DeeHeu³ee Jemlet®eer eEkeÀcele
Jee{efJeueer lej l³ee®³ee JemletmesJeeb®³ee ceeieCeerle ceesþîee Òe ceeCeeJej HeefjCeece nesle Demeu³ee®es efometve ³eslees
keÀejCe ûeenkeÀ yeepeejele ogmeN³ee efJe¬esÀl³eekeÀ[tve Jemlet IesC³eeme ÒeeOeev³e oslees. ³ee®e keÀejCeemleJe ³ee
yeepeejele JemletmesJeeb®³ee eEkeÀceleerceO³es yeoue keÀjC³eele GlHeeokeÀe®ee HeÀejme e jme vemelees.
5.eEkeÀcele leeþjlee (Price Rigidity) :
yeN³ee®e JesUe DeuHeeefOekeÀejele GoîeesiemebmLee Jemlet®eer eEkeÀcele keÀceer keÀªve mHeOee&
keÀjC³eeSsJepeer eEkeÀcele keÀe³ece þsJeCes Hemeble keÀjleele. ³ee mHeOexceO³es HetCe& mHeOee&, cekeÌle soejer lemes®e
cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOexÒeceeCes eEkeÀcele menpeemenpeer yeouele veener. DeuHeeefOekeÀejele pej SKeeoîee
efJe¬esÀl³eeves eEkeÀcele keÀceer keÀªve JemletmesJee efJekeÀC³ee®ee Òe³elve kesÀuee lej ÒeeflemHeOeea l³ee®³eeHes#ee peemle
ÒeceeCeele DeeHeu³ee Jemlet®eer eEkeÀcele keÀceer keÀªve ûeenkeÀeb®eer mebK³ee DeeHeu³eekeÀ[s JeUefJeC³ee®ee Òe³elve
keÀjlees. ³eeGueì mecepee SKeeoîee GlHeeokeÀeves DeeHeu³ee Jemlet®eer eEkeÀcele Jee{efJeu³eeme Flej
GlHeeokeÀ cee$e DeeHeu³ee Jemlet®eer eEkeÀcele Jee{efJeuesu³ee Flej GlHeeokeÀ cee$e DeeHeu³ee Jemlet®eer efkebÀcele
Jee{Jeerle veenerle. HeefjCeecele: Jemlet®eer efkebÀcele Jee{efJeuesu³ee GlHeeokeÀe®³ee ceeieCeerle Ieì nesles.
³eeJeªve Demes mecepeles keÀer DeuHeeefOekeÀejele eEkeÀcele Ieìer®eer mHeO ee& ®eeueles cee$e Jee{er®eer veener.
l³eecegUs efJe¬esÀlee eEkeÀceleerle Jee{ Deiej Ieì keÀjC³eeHes#ee eEkeÀcele efmLejles®es OeesjCe DeJeuebefyeleele.
6.peeefnjele DeeefCe efJe¬eÀerKe®e& (Advertising and Selling Costs) :
DeuHeeefOekeÀejele GlHeeokeÀ D eeHeueer JemletmesJee Glke=Àä keÀMeer Deens ns GHeYeeskeÌl³eeuee HeìJetve
osC³eemeeþer Je DeeHeu³ee Jemlet®³ee efJe¬eÀerle Jee{ Ie[Jetve DeeCeC³eemeeþer peenerjeleeRJej KetHe ceesþîee
ÒeceeCeele Ke®e& kesÀuee peelees. DeuHeeefOekeÀejer yeepeejele Goîeesiem ebK³ee DeeHeu³ee GlHeeovee®eer eEkeÀcele
keÀe³ece þsJetve GlHeeoveele Yeso keÀ©ve eEkeÀJee efJe¬eÀer Ke®ee&®ee DeJeuebye keÀªve efJe¬eÀer Jee{efJeC³ee®ee Òe³elve
keÀjleele. efJe¬eÀerceO³es Jee{ nesC³eemeeþer GlHeeokeÀebodJeejs ûeenkeÀebvee efJeefJeOe Òeuee sYeves efoueer peeleele.
Goe. SkeÀe JemletJej otmejer Jemlet ÖeÀer, efkebÀceleerle megì F.munotes.in

Page 55

54
7.efYeVe DeekeÀejceeve / meceeveles®ee DeYeeJe (Different Size) :
DeuHeeefOekeÀejele GoîeesiemebmLee ³ee efYeVe DeekeÀeje®³ee efometve ³esleele. keÀener Goîeesi emebmLee
DeekeÀejeves KetHe®e ueneve Demeleele lej keÀener GoîeesiemebmLeeb®ee DeekeÀej ne efJemleejerle cnCepes®e ceesþe
Demelees. DeLee&le DeuHeeefOekeÀejele GoîeesiemebmLeeb®³ee DeekeÀejele meceevelee efometve ³esle veener.
8.DeefveeqM®elelee (Uncert ainty) :
Flej mHeOee&lcekeÀ yeepeejHesþeb®³ee leguevesle DeuHeeefOekeÀejele GlHeeokeÀeuee peemle ÒeceeCeele
DeefveeqM®elelesuee leeW[ oîeeJes ueeieles. Òel³eskeÀ GlHeeokeÀ DeeHeueer Hes{er efJemle=le keÀjC³ee®ee Je peemleerle
peemle veHeÀe keÀceeefJeC³ee® ee Òe³elve keÀjle Demelees. l³eemeeþer peeefnjele Ke®e&, efJe¬eÀer Ke®e&, He³ee&³eer
Jemletb®es GlHeeove F. yeeyeeR®ee DeJeuebye keÀjle Demelees. Flej mHeOee¥®³ee leguevesle peemle ÒeceeCeele mHeOee&
³ee yeepeejele efometve ³esles. HeefjCeeceleë eEkeÀcele Je GlHeeovekeÀ efJeGlHeeokeÀeuee Flej mHeOee&lcekeÀ Hes{îeeb®³ee J³etnj®eves®ee efJe®eej keÀjeJee ueeielees. DeLee&le DeuHeeefOekeÀejer
mHeOee&lcekeÀ yeepeej³eb$eCesle GlHeeove mebmLesuee ceesþîee ÒeceeCeele DeefveeqM®ele lesuee leeW[ oîeeJes ueeieles.
9.GoîeesiemebmLee®³ee JeeieCegkeÀerleerue efJemebieleer (Inconsistency about Firms
Behaviour) :
³ee yeepeejeleerue GoîeesiemebmLee keÀOeer veHeÀe cenÊeceerkeÀjCeemeeþer mebievecele keÀjleele lej
keÀOeer ieUskeÀeHet mHeOee& keÀjleele. cnCepes DeuHeeefOekeÀejele GlHeeokeÀeb®³ee Jele&CetkeÀerle JesieJesieUîee ÒeJe=Êeer
efometve ³esleele. ³ee yeepeejeleerue Goîeesie mebmLeebceO³es keÀOeer men³eesie lej keÀOeer mebIeJele&CetkeÀ Dee{Utve ³esles.
10.efJekegbÀef®ele ceeieCeer Je¬eÀ (Kinky Demand Curve) :
Flej mHeOee&leerue ceeieCeer Je¬eÀe®ee DeeOeej efveeqM®ele Demelees. Òel³eskeÀ GoîeesiemebmLesuee lees
ceeefnle Demelees. cee$e DeuHeeefOekeÀejele SKeeoîee GoîeesiemebmLesves Iesleuesu³ee efveCe&³eeuee Òee flemHeOe&keÀ
keÀMee ÒekeÀejs Òel³egÊej osF&ue ³ee yeeyele DeefveeqM®elelee Demeles. keÀesCeleer GoîeesiemebmLee keÀMeer Jeeiesue ns
efveeqM®ele vemeu³eeves GoîeesiemebmLes®³ee ceeieCeer Je¬eÀe®ee DeekeÀej keÀmee jenerue ns efveeqM®ele meebielee ³esle
veener.
2De.4mebievecele DeeefCe Demebievecele DeuHeeefOekeÀej yeepeej (COLLUSIVE
AND NON -COLLUSIVE OLIGOPOLY MARKET) :
Òee. ÖeÀerpe ce@®eueHe (Frit-Matchup) ³eebveer DeuHeeefOekeÀeje®es Jeefie&keÀjCe oesve ÒekeÀejele
kesÀues Deens.
1.mebievecele DeuHe eefOekeÀej (Collusive Oligopoly)
2.Demebievecele DeuHeeefOekeÀej (Non -Collusive Oligopoly)
De.mebievecele DeuHeeefOekeÀej yeepeej (Collusive Oligopoly Market) :
DeuHeeefOekeÀej yeepeejHesþsceO³es ce³ee&oerle GoîeesiemebmLee, He³ee&³eer GlHeeove, HejmH ejeJeuebyeerlJe
F. ÒecegKe JewefMeäîeebJeªve efveeqM®eleHeCes DevegYeJeeme ³esCeejs JeemleJe Demes keÀer, ¿ee yeepeejj®evesle
SKeeoîee GoîeesiemebmLesves GlHeeove efveeqM®eleer lemes®e eEkeÀcele efveeqM®eleer ³ee yeeyeleerle mJeleb$e efveCe&³emunotes.in

Page 56

55
IesCes peJeU Heeme DeMekeÌ³e Demeles. DeLee&le®e ³ee GlHeeokeÀebceO³es SkeÀ ÒekeÀej®ee meecebpem³e keÀjej
(Understanding) DeefmlelJeele Demelees. ns meecebpem³e yeN³ee®e JesUe GIe[ DeLeJee DeewHe®eeefjkeÀ
Demeles.
pesJne ®e®ee&, efJe®eejefJeefvece³e Fl³eeoerodJeejs G lHeeokeÀ mebmLee SkeÀe ÒekeÀej®eer Dee®eejmebefnlee
le³eej keÀjleele Je l³eeceO³es eEkeÀcele, GlHeeove HeeleUer ³eeyeeyele®³ee lejlegoer kesÀu³ee peeleele. lesJne
mebievecele DeuHeeefOekeÀej DeefmlelJeele ³eslees. mebievecele DeuHeeefOekeÀejele efueefKele mJe©Hee®ee keÀjej
keÀjC³eele ³eslees Je l³eele efve³eceYebieeyeodoue efMe#es®eerner lejlego Demeles.
J³eJenejele DeMee GIe[ mebieveceleeSsJepeer iegHle keÀjejeJej Yej efouee peelees. ³ee ÒekeÀejele
Òel³e#e Yesìerieeþer, efJe®eejefJeefvece³e, ®e®ee& F. ce eie& ìeketÀve eEkeÀcele Je GlHeeove Fl³eeoerefJeDeefueefKele efveCe&³e meecebpem³eeves Iesleues peeleele. DeLee&le ÒekeÀej keÀesCeleener Demeuee lejer
HejmHejeJeuebyeveeletve efvecee&Ce nesCeejs eEkeÀcele³eg×, ieUskeÀeHet mHeOee&, DeefveeqM®elelee D eeefCe mHeOee& F.
ogpeeleele. GIe[ mJeªHee®es mebievecele yengleskeÀ osMeebceO³es cekeÌlesoejer efJejesOeer keÀe³eoîeeb®³ee keÀ#esle ³esle
Demeu³eeves yeN³ee®e JesUe ns meecebpem³e DeLeJee mebievecele iegHle mJeªHee®es Demeles.
mebievecele DeuHeeefOekeÀej yeepeeje®es ÒecegKe oesve ÒekeÀej DevegYeJeeme ³esleele.
1.efJe¬eÀermebIe (Cartel)
2.eEkeÀcele vesle=ÊJe (Price Leadership)
ye.Demebievec ele DeuHeeefOekeÀej yeepeej (Non -Collusive Oligopoly Market) :
Demebievecele DeuHeeefOekeÀej yeepeejele Hes{îee SkeÀceskeÀebmeesyele mHeOee& keÀjle Demeleele. keÀejCe
Demebievecele DeuHeeefOekeÀej yeepeejele Hes{îeebceO³es keÀesCel³eener ÒekeÀej®ee efueef Kele DeLeJee DeefueefKele
mJe©Hee®ee GlHeeove DeLeJee eEkeÀcele efveeqM®eleeryeeyele®ee keÀjej Peeuesuee vemelees. Òel³eskeÀ Hes{er GlHeeove
lemes®e eEkeÀceleer®³ee efveeqM®eleeryeeyele®es efveCe&³e mJeleë Iesles. DeLee&le DeMee ÒekeÀej®es efveCe&³e Ieslee vee Hes{er
Flej Hes{îeeb®³ee J³etnj®evesyeeyele efJe®eej keÀjles. Demebievecele DeuHeeefOekeÀejele Hes{îee cenÊece veHeÀe
keÀceeefJeC³ee®³ee GodosMeeves mHeOe&keÀ Hes{erHes#ee DeeHeueer GlHeeove DeeefCe eEkeÀcele efveeqM®eleeryeeyele®ee
J³etnj®evee Glke=Àä keÀMeer jenerue ³eeyeeyele peeieªkeÀ Demeleele. Demebievecele DeuHeeefOekeÀejemebyebOeer®eer
oesve Òeefleceeves DeefleMe³e cenÊJee®eer ceeveueer peeleele.
1.kegÀveex®es Òeefleceeve DeeefCe
2.Hee@ue eqmJePeer®es efJekegbÀef®ele ceeieCeer Je¬eÀ Òeeflecee ve
2De.5eEkeÀcele leeþjlee (PRICE RIGIDITY) :
eEkeÀcele leeþjlee ns DeuHeeefOekeÀej yeepeeje®es Del³eble cenÊJee®es JewefMe<ìîes Deens. eEkeÀceleerle
HesÀjHeÀej keÀªve HeÀe³eoe vemeu³eeves Òe®eefuele eEkeÀcele efmLej þsJeCes DeuHeeefOekeÀejer Goîeesi e Hes{eR®³ee
ueeYee®es Demeles. keÀejCe DeuHeeefOekeÀejele mecepee SKeeoîee Hes{erves DeeHeu³ee ceeieCeerceO³es Jee{ Ie[Jetve
DeeCeC³eemeeþer Jemlet®eer eEkeÀcele keÀceer kesÀueer lej ÒeeflemHeOeea Hes{îee DeeHeu³ee Jemlet®eer eEkeÀcele l³eeHes#eenermunotes.in

Page 57

56
keÀceer keÀjleele. HeefjCeeceleë eEkeÀceleerceO³es Ieì keÀjCeeN³ee GlHeeokeÀe®³ee ceeieCeerle Jee{erSsJepeer Ieì
nesles. ³eeGueì pej GlHeeokeÀeves DeeHeu³ee JemletmesJeeb®eer eEkeÀcele Jee{efJeC³ee®ee efveCe&³e Iesleuee lej
ÒeeflemHeOeea Hes{er DeeHeu³ee Jemlet b®eer eEkeÀcele Jee{efJele veenerle. HeefjCeeceleë eEkeÀcele Jee{ keÀjCeeN³ee
Hes{er®³ee ceeieCeerle Deeleener Ieì®e nesles Jeefjue efJeMueseEkeÀcele Ieìer®³ee yeeyeleerle mHeOee& efomeles. cee$e eEkeÀcel e Jee{er®³ee yeeyeleerle leer efometve ³esle veener. DeMee
HeefjefmLeleerle keÀesCeleerner Jew³eeqkeÌlekeÀ Hes{er eEkeÀcele yeouee®ee efJe®eej keÀjerle veener Je DeuHeeefOekeÀejele
eEkeÀcele leeþjlee (Price Rigidity) DevegYeJeeme ³esles. ³ee yeepeejeleerue eEkeÀceleer leeþj Demeu³eeves
l³ee HetCe& mHeOee&, cekeÌlesoejer DeLeJee cekeÌlesoejer³egkeÌle mHeOexleerue eEkeÀceleerÒeceeCes menpelesves yeouele
veenerle.
Òee. Hee@ue eqmJePeer ³eebveer efJekebgÀef®ele ceeieCeer Je¬eÀe®³ee mene³³eeves DeuHeeefOekeÀe jeleerue eEkeÀcele
leeþjlesyeeyele®es mHeäerkeÀjCe efoues Deens. efJekegbÀef®ele ceeieCeer Je¬eÀe®³ee mene³³eeves eEkeÀcele leeþjles®es
mHe<ìerkeÀjCe osleevee l³eebveer Keeueerue ûeefnlekesÀ ceeb[ueer Deensle.
1.Hes{îeeb®eer mebK³ee DeuHe Demeles.
2.keÀesCel³eener ÒekeÀej®ee peeefnjele Ke®e& keÀjeJee ueeiele veener.
3.yeepeejHesþsleerue Òe®eueerle eEkeÀceleerme meJe& efJe¬esÀles meceeOeeveer Demeleele.
4.yeepeejHesþsceO³es eEkeÀcele Ieìer®eer mHeOee& Demeles cee$e SKeeoîee Hes{erves DeeHeu³ee Jemlet® eer eEkeÀcele
Jee{efJeu³eeme Flej Hes{îee eEkeÀcele Jee{Jeerle veenerle.
5.Òel³eskeÀ efJe¬esÀl³ee®es Jele&ve ns l³ee®³ee ÒeeflemHeOeea efJe¬esÀl³ee®³ee Jele&veeJej DeJeuebyetve Demeles.
6.meerceeble Ke®e& Je¬eÀ (MC) ne meerceeble ÒeeHleer Je¬eÀe®³ee (MR)GY³ee Yeeieeletve peeCeeje DemeeJee.
Jejerue ie=efnleeb®ee DeeOeej IesTve DeeHeCeebme efJekegbÀef®ele ceeieCeer Je¬eÀe®³ee mene³³eeves
DeuHeeefOekeÀejeleerue eEkeÀcele leeþjles®es mHeäerkeÀjCe Heg{erueÒeceeCes oslee ³esF&ue.
Deeke=Àleer ¬eÀ. 2De.1
³esLes,
DKD 1=efJekegbÀef®ele ceeieCeer Je¬eÀ
AC = De#e-GlHeeove
OY = De#e-eEkeÀcele, Ke®e&, ÒeeHleer
MC = meerceeble Ke®e& Je¬eÀ
AC = mejemejer Ke®e& Je¬eÀ
AR = mejemejer ÒeeHleer
‘E’ = meblegueve efyebotmunotes.in

Page 58

57
Jejerue Deeke=ÀleerceO³es oxDe#eeJej GlHeeove lej oyDe#eeJej eEkeÀcele Ke®e& Je ÒeeHleer
oMe&efJeueer Deens. DKD ne efJekegbÀef®ele ceeieCeer Je¬eÀ Deens. Deeke=ÀleerceO³es ‘E’efyebotceO³es meceleesue
ÒemLeeefHele Peeuee Deens. keÀejCe meceleesue efyebot®³ ee efþkeÀeCeer meerceeble Ke®ee&®ee Je¬eÀ (MC) ne meerceeble
ÒeeHleer®³ee Je¬eÀeuee l³ee®³ee keÀ[e Demeuesu³ee Yeeieeletve ísotve Jej®³ee Yeeieele peelees. l³ee efþkeÀeCeer
MC = MC DeMeer efmLeleer efvecee&Ce nesles. meceleesuee®³ee efmLeleerceO³es Hes{er OQSsJe{s GlHeeove Iesles
lejOP ³ee eEkeÀceleer®eer efveeqM®eleer keÀjles. ³ee eEkeÀceleerme Hes{eruee cenÊece veHeÀe efceUle
Demeu³eekeÀejCeeves leer eEkeÀceleerle yeoue keÀjC³ee®es ìeUles. efMeJee³e eEkeÀceleerle Ieì kesÀu³eeme Flej Hes{îee
eEkeÀceleerl e peemle Ieì keÀjle Demeu³eeves ceeieCeer IeìC³ee®eer MekeÌ³elee Demeles, cnCetve Hes{er DeeHeu³ee
GlHeeovee®eer eEkeÀceleerle Ieì keÀjerle veener. lemes®e eEkeÀcele Jee{er®eer mHeOee& vemeu³eecegUs eEkeÀcele
Jee{efJeCesner HeÀe³eoîee®es þjle veener. Lees[ keÌ³eele DeuHeeefOekeÀejele GlHeeove Hes{erceeHe&Àle eEkeÀcele efmLej
þsJeC³ee®ee Òe³elve kesÀuee peelees. ³eeuee®e eEkeÀcele leeþjlee (Price Rigidity) Demes cnCeleele.
HeCe yeN³ee®e JesUe Demee ÒeMve GHeefmLele neslees keÀer, mecepee pej Hes{er®³ee GlH eeove Ke®ee&le
HeefjJele&ve Peeu³eeme DeLeJee Hes{er®³ee ceeieCeerle yeoue Peeu³eeme DeuHeeefOekeÀejele eEkeÀcele leeþj jenles.
keÀe ? l³ee®es mHeäerkeÀjCe Heg{erue ÒeceeCes oslee ³esF&ue.
1.GlHeeove Ke®ee&le yeoue DeeefCe eEkeÀcele leeþjlee (Changes in Production
Costs and Price Rigidity) :
DeuHeeefOekeÀejele Jemlet®³ee GlHeeove Ke®ee&le Jee{ Deiej Ieì Peeu³eemener eEkeÀcele yeouele
veener keÀejCe ³ee efmLeleerlener Hes{er®ee meerceeble Ke®e& Je¬eÀ ne efJekegbÀef®ele ceeieCeer Je¬eÀe®³ee keÀ[e He[uesu³ ee
Yeeieeletve®e meerceeble ÒeeHleer Je¬eÀeuee ísotve Jejleer peele Demeu³eeves lesLes®e Hes{er®ee meceleesue ÒemleeefHele
neslees. HeefjCeeceleeë Hes{er DeeHeu³ee eEkeÀceleerle yeoue keÀjerle veener.
Jeefjue efJeMuesDeeke=Àleer ¬eÀ. 2De.2
³esLes,
OX = De#e-GlHeeove
OY = De#e-Ke®e&, eEkeÀcele, ÒeeHleer
AR = mejemejer ÒeeHleer Je¬eÀ
MR = meerceeble ÒeeHleer Je¬eÀ
MC = meerceeble Ke®e& Je¬eÀmunotes.in

Page 59

58
DKD = efJekegbÀef®ele ceeieCeer Je¬eÀ
‘E’ = meblegueve efyebot
Deeke=ÀleerceO³es ‘E’efyebotceO³es Heefnuee meceleesue ÒemLeeefHele Peeuee Deens. l³ee meceleesueeJemLesle
OQns GlHeeove Je OPner eEkeÀcele efveeqM®ele nesles. Ke®ee&le Peeuesuee yeoue MC 1³ee Je¬eÀeodJeejs
oMe&efJeue e Deens. cee$e Ke®ee&le yeoue Deeuee lejer veefJeve meerceevle Ke®e& Je¬eÀ (MC 1)ne efJekebgÀef®ele
ceeieCeer Je¬eÀe®³ee Kee®e He[uesu³ee Yeeieeletve®e meerceeble ÒeeHleer Je¬eÀeuee Jejleer ísotve peelees. HeefjCeeceleë
E1³ee efyebotl e ogmeje meceleesue ÒemLeeefHele neslees Je l³ee meceleesue®³ee efmLeleerlener Hes{erodJeejs OPner®e
HetJeea®eer eEkeÀcele efveeqM®ele kesÀueer peeles. cnCepes®e eEkeÀcele yeouele veener.
2.ceeieCeerle yeoue DeeefCe eEkeÀcele leeþjlee (Changes in Demand and Price
Rigidity) :
DeuHeeefOekeÀejele ceeieCeerleerue yeouener eEkeÀceleerle yeoue keÀjerle veener. DeuHeeefOekeÀejele
mecepee SKeeoîee GlHeeokeÀe®³ee ceeieCeerle Jee{ Peeu³eeme lejerner l³ee®eer eEkeÀcele Jee{er®eer ÒesjCee veä
nesles. keÀejCe DeeHe Ce eEkeÀcele Jee{efJeu³eeme ÒeeflemHeOeea DeeHeu³ee Jemlet®eer eEkeÀcele Jee{efJeue®e ³ee®eer
l³eeuee MeeMJeleer vemeles. HeefjCeeceleë eEkeÀceleerle Jee{ kesÀu³eeme ceeieCeer IeìC³ee®eer MekeÌ³elee Demeles.
³eeGueì mecepee SKeeoîee GlHeeokeÀe®³ee ceei eCeerle Ieì nesle Deens Demes l³eeuee
peeCeJeu³eeme ceeieCeerle Jee{ Ie[Jetve DeeCeC³eemeeþer lees DeeHeu³ee Jemlet®eer eEkeÀcele keÀceerner keÀª MekeÀle
veener. keÀejCe lemes kesÀu³eeme ÒeeflemHeOeea Hes{er DeeHeu³ee Jemlet®eer eEkeÀcele Depetve keÀceer k eÀjlees. He³ee&³eeves
eEkeÀcele keÀceer keÀjCeeN³ee Hes{er®es ûeenkeÀ peemle ÒeceeCeele eEkeÀcele keÀceer keÀjCeeN³ee GlHeeokeÀekeÀ[s
peeleele.
Lees[keÌ³eele DeuHeeefOekeÀejele ceeieCeerle yeoue Peeuee lejer eEkeÀcele cee$e yeouele veener ns
³eeJe©ve me cepeles. Jeefjue meJe& efJeMues³esF&ue.
Deeke=Àleer ¬eÀ. 2De.3
³esLes,
OX = De#e-GlHeeove
OY = De#e-eEkeÀcele, Ke®e&, ÒeeHleer
DKD = efJekegbÀef®ele ceeieCeer Je¬eÀmunotes.in

Page 60

59
MR = meerceeble ÒeeHleer Je¬eÀ
‘E’ = meblegueve efyebot
Jeefjue Deeke=ÀleerceO³es DeuHeeefOekeÀejele eEkeÀcele leeþjlesJej ceeieCeerleerue yeouee®ee HeefjCeece
neslee keÀer veener ³ee®es efJeJes®eve kesÀues Deens. ‘E’efyebotleerue meb legueveeceO³es OQSsJe{s GlHeeove Je OP
ner eEkeÀcele efveeqM®ele nesles. Hes{er®³ee ceeieCeerle Jee{ Peeu³eecegUs GlHeeovee®eer cee$ee OQJeªveOQ 1
SsJe{er nesles. HeefjCeeceleë ceeieCeer Je¬eÀ GpeJeerkeÀ[s mejkeÀlees. ceeieCeerleerue Jee{ mLeueeblejerle Peeuesu³ee
D1K1D1³ee efJekegbÀef®ele ceeieCeer Je¬eÀeves oMe&efJeueer Deens. ceeieCeerle yeoue Peeuee lejerner
DeuHeeefOekeÀejeleerue eEkeÀcele cee$e yeoueueer veener. leer leeþj®e Deens. keÀejCe ceeieCeerle pejer yeoue Peeuee
lejer Hes{er®ee meerceeble K e®e& Je¬eÀ cee$e efJekegbÀef®ele ceeieCeer Je¬eÀe®³ee legìkeÀ Yeeieelegve®e peelees. HeefjCeeceleë
GlHeeove OQJeªveOQ 1SsJe{er yeoueles. cee$e eEkeÀcele OPner keÀe³ece DeLeJee efmLej jneles.
Jeefjue meJe& efJeMueseEkeÀcele efmLej þsJeueer peeles. efJekegbÀef®ele ceeieCeer Je¬eÀe®³ee odJeejs mHeä kesÀuesu³ee eEkeÀcele leeþjlee
efmeodOeebleeJeªve keÀesCel³eener ÒekeÀej®ee mebievecele ve keÀjlee eEkeÀcele efmLej þsJeueer p eeles ns mecepeles.
cee$e DeuHeeefOekeÀejele ÒeejbefYekeÀ eEkeÀcele keÀMeer efveeqM®ele nesles, ³ee®es efJeJes®eve ne efmeodOeeble osle veener.
2De.6.keÀeìxue / efJe¬eÀermebIe (CARTEL) :
keÀeìxue ³ee Meyoe®ee mebyebOe cegUele meeceeef³ekeÀ efJe¬eÀer ÒeefleefveOeer mebmLesMeer (Sales
Agency) pees[uesuee Deens. DeMee ÒeefleefveOeer mebmLee efJeefMeä Goîeesieeleerue keÀjejele meeceerue
DemeCeeN³ee GoîeesiemebmLeeb®³ee efJe¬eÀer®eer mebHetCe& peyeeyeoejer eqmJekeÀejle Demeleele. cnCepes®e
efJe¬eÀermebIee® es(Cartel) cegU mJeªHe efJe¬eÀer ÒeefleefveOeer mebmLee Demes nesles. meeOeejCeleë Deepe
DeuHeeefOekeÀejer yeepeej j®evesleerue GlHeeove, eEkeÀcele, yeepeejeleerue Jeeìe F. mJe©Hee®³ee meecebpem³e
keÀjejeuee keÀeìxue / efJe¬eÀermebIe mebyeesOeues peeles. keÀeìxueodJeejs yeepeejHesþsleerue mHeOexle De[LeUe efvecee&Ce
nesle Demeu³eeves les yeskeÀe³eosMeerj mecepeues peeleele. keÀeìxueJej efve³eb$eCe þsJeC³eemeeþer DecesefjkesÀuee
Anti Trust Laws ®ee Je Yeejleele MRTP Act ®ee JeeHej kesÀuee peelees. HeCe Deep e®³ee
Ie[eruee DeveskeÀ osMeele keÀeìxue efJejesOeer keÀe³eos DeefmlelJeele Demetvener meJe&®e osMeele keÀe³eoîeeleerue
HeUJeeìeb®ee JeeHej keÀªve efJe¬eÀermebIe/keÀeìxue DeefmlelJeele Deensle. keÀeìxue®³ee keÀjejeleerue
cemegoîeevegmeej l³ee®es Heg{erue o esve ÒecegKe ÒekeÀej DevegYeJeeme ³esleele.
efJe¬eÀermebIe/keÀeìxue
mebHetCe&/keWÀêerke=Àle keÀeìxue DeHetCe& /yeepeej efJeYeeieCeer keÀeìxue
(Perfect /Centralised Cartel) (Imperfect /Market Sharing Cartel)
1.mebHetCe& / keWÀêerke=Àle keÀeìxue (Perfect / Centralised Cartel) :
DeMee ÒekeÀej®³ee keÀeìxueceO³es Jew³eeqkeÌlekeÀ GoîeesiemebmLee DeeHeues mebHetCe& DeefOekeÀej keWÀêer³e
ÒeMeemekeÀer³e mebmLesuee megHeto& keÀjleele. GlHeeove, eEkeÀcele, efveeqM®eleer, v eHeÀe, efJe¬eÀerHeodOeleer F. efJemeJe& efveCe&³e ³ee mebmLes®³ee DeeosMeevegmeej Iesleues peeleele. Demes Demeues lejer `keÀceeue meb³egkeÌle veHeÀe' nsmunotes.in

Page 61

60
Gefodoä ieeþC³ee®³ee ¢äerkeÀesCeeletve ceO³eJeleea mebmLee eEkeÀcele DeeefCe GlHeeove efJeDemeles. keÀjejeleerue lejlegoeRvegmeej SketÀCe veHeÌ³ee®es meYeemeo mebmLeebceO³es JeeìHe kesÀues peeles. Jew³eeqkeÌlekeÀ
mebmLes®eer GlHeeove HeeleUer þjefJeleevee meJe& GoîeesiemebmLeeb®ee meerceeble Ke®e& ne meerceeble ÒeeHleeryejes yej
jenerue ³ee®eer o#elee Iesleueer peeles (MR = MC ).
2.DeHetCe& /yeepeej efJeYeeieCeer keÀeìxue (Imperfect / Market Sharing Cartel) :
yeepeej efJeYeeieCeer keÀeìxue ne HetCe& mebievecele DeuHeeefOekeÀejeleerue Jemleg®eer eEkeÀcele þjJeC³ee®ee
J³eJenejele efomeCeeje SkeÀ ÒekeÀej Deens. yeepeej efJeYeeieCeer keÀeìxueceO³es Jemleg®³ee eEkeÀcele efveeqM®eleer®ee
DeefOekeÀej SkeÀe mebmLesuee efouesuee Demelees. ner mebmLee Jemlet®eer eEkeÀcele efveeqM®ele keÀjerle Demeleevee
mebmLesme cenÊece veHeÀe keÀme e ÒeeHle nesF&ue ³ee®ee®e efJe®eej keÀjles. ³ee ÒekeÀejele Jemlet®³ee eEkeÀcele
efveeqM®eleeryeeyele®ee efveCe&³e mees[tve Flej meJe& efveCe&³e Jew³eeqkeÌlekeÀ Hes{îeebvee IesC³ee®es DeefOekeÀej Demeleele.
eEkeÀcele þjJeleevee Hes{îeeb®ee SketÀCe meerceebl e Ke®e& ne Hes{îeeb®³ee SketÀCe meerceeble ÒeeHleeryejesyej jenerue
(MR = MC )³ee®eer o#elee Iesleueer peeles.
keÀeìxue®es keÀe³e& keÀmes ®eeueles ns DeeHeCeebme Heg{erue Deeke=ÀleerodJeejs mHeä keÀjlee ³esF&ue. Hejbleg
lelHetJeea l³eemeeþer DeeJeM³ekeÀ Demeuesu³ee keÀener ie=efnleke=Àl³eebJej ÒekeÀeMe ìeketÀ.
1.yeepeejeceO³es oesve GoîeesiemebmLee Deensle ‘A’DeeefCe‘B’.
2.meb³egkeÌle veHeÌ³ee®es cenÊeceerkeÀjCe keÀjCes Je meceeefJeä GoîeesiemebmLeebceO³es veHeÌ³ee®es JeeìHe keÀjCes ns
keÀeìxue®es c enÊJee®es Godoerä Demeles.
3.meJe& meceeefJeä Hes{îee SkeÀefpevemeer JemletmesJeeb®es GlHeeove Iesleele.
4.keWÀêer³e ÒeMeemekeÀer³e GlHeeove mebmLee /GoîeesieHes{er GlHeeove, eEkeÀcele Je Hes{er®ee GlHeeove keÀesìe
F. yeeyele efveCe&³e Iesles.
Deeke=Àleer ¬eÀ. 2De.4
Deeke=Àleerle oMe&efJeu³eeÒeceeCes efJeJes®evee®³ee mees³eermeeþer oesve Hes{îee efJe®eejele Iesleu³ee Deensle.
Hes{er‘A’DeeefCe‘B’. oesvner Hes{îee SkeÀefpevemeer GlHeeove Iesleele. keÀesCel³ee Hes{erves efkeÀleer GlHeeove
I³eeJes ³e e®ee efveCe&³e keWÀêer³e ÒeMeemeefkeÀ³e mebmLesDebleie&le Iesleuee peelees. ³ee mebmLesDebleie&le Goîeesiee®ee
meerceeble Ke®e& (MC) DeeefCe meerceeble ÒeeHleer (MR) ®es ceespeceeHe kesÀues peeles. Goîeesiee®ee meceleesue
‘E’eEyeotceO³es Peeuee Deens. ³e e eEyeotceO³es MR = MC DeMeer efmLeleer Deens. meceleesuee®³ee
efmLeleerceO³es keÀeìs&ueodJeejs OPner eEkeÀcele efveeqM®ele kesÀueer peeles. lej OQ¿ee GlHeeovee®eer HeeleUer
þjefJeueer peeles. GoîeesieeodJeejs efveeqM®ele kesÀuesu³ee GlHeeovee®es Hes{er ‘A’Je Hes{er ‘B’ceO³es
GlHeeoveemeeþer keÀesìe / efnmmee þjJetve efouee peelees. l³eemeeþer keWÀêer³e Hes{er meerceeble GlHeeove Ke®ee&®eemunotes.in

Page 62

61
efJe®eej keÀjles. p³ee Hes{er®ee meerceeble GlHeeove Ke®e& keÀceer Demesue DeMee Hes{erJej GlHeeovee®ee peemle
YeejìekeÀuee peelees. Deeke=Àleerle oMe&efJeu³eeÒeceeCes OQ = OQ 1+ OQ 2Deens. SketÀCe OQ
GlHeeovee®ee OQ 1SJe{e efnmmee ‘A’Hes{erodJeejs lej OQ 2SJe{e efnmmee ‘B’Hes{erodJeejs GlHeeefole
kesÀuee peelees.
Deeke=Àleerle oMe&efJeu³eeÒeceeCes Hes{er ‘A’®eemeerceeble Ke®e& ne ‘B’Hes{er®³ee leguevesves keÀceer
Demeu³eeves ‘A’Hes{er peemle GlHeeove Iesles. ‘A’Hes{erme efceUCeeje veHeÀe jsKeebefkeÀle Yeeie APBC
odJeejs oMe&efJeuee Deens keÀer pees ‘B’Hes{erme ÒeeHle nesCeeN³ee PHIJ ³ee jsKeebefkeÀle Yeeiee odJeejs
oMe&efJeuesu³ee veHeÌ³eeHes#ee peemle Deens. cee$e ³ee®ee DeLe& Demee nesle veener keÀer keÀeìxueceO³es ‘A’Hes{erme
peemle veHeÀe efceUsue. keÀejCe keÀesCel³ee Hes{erme meb³egeqkeÌlekeÀ veHeÌ³eeceOeerue efkeÀleer Yeeie oîee³e®ee ne efveCe&³e
keWÀêer³e ÒeMeemekeÀer³e GlHeeove mebmLee Iesle Demeles.
2De.7eEkeÀcele vesle=ÊJe (PRICE LEADERSHIP) :
mebievecele DeuHeeefOekeÀeje®es cenÊJee®es oesve ÒekeÀej He[leele.
De.keÀeìxue (Cartel)
ye.eEkeÀcele vesle=ÊJe (Price Leadership)
³eeDeeOeer DeeHeCe keÀeìxueJej ®e®ee& kesÀueer Deens. keÀeìxueÒeceeCes®e eEkeÀcele vesle=ÊJe ne osKeerue
Del³eble cenÊJee®ee ÒekeÀej ceeveuee peelees. ³eeceO³es SkeÀ veslee DeeefCe Dev³e Deveg³ee³eer DeMeer j®evee
Demeles. keÀeìxueÒeceeCes ne ÒekeÀejner DeewHe®eeefjkeÀ DeLe Jee DeveewHe®eeefjkeÀ keÀjejeJej DeeOeejerle Demelees.
DeLee&le GIe[ keÀjej ne yeskeÀe³eosMeerj ÒekeÀej Demeu³eeves meJe&meeOeejCeHeCes eEkeÀcele vesle=ÊJe
DeveewHe®eeefjkeÀ DeLeJee iegHle mJeªHeele DeefmlelJeele ³esles, DeLee&le DeuHeeefOekeÀej yeepeejHes þsleerue
DeefveeqM®elelee otj keÀjC³ee®ee eEkeÀcele vesle=ÊJe ne SkeÀ JesieUe ÒekeÀej Deens. ³eele SKeeoîee Goîeesieeleerue
ÒeeflemHeOeea GoîeesiemebmLee DeveewHe®eeefjkeÀ ®e®exletve DeeHeuee veslee efveJe[leele DeeefCe l³eebveer meg®eefJeuesueer
eEkeÀcele ceev³e keÀjleele. eEkeÀcele vesle=ÊJee®es Heg{erue ®eej ÒekeÀej DevegYeJeeme ³esleele.
1.efkeÀceeve GlHeeove Ke®e& DemeCeeN³ee Hes{erodJeejs eEkeÀcele vesle=ÊJe (Price Leadership
by Low Cost Firm) :
yeN³ee®e JesUe DeuHeeefOekeÀej yeepeejHesþsle DemeCe eN³ee Hes{îeebHewkeÀer pej SKeeoîee Hes{er®ee
GlHeeove Ke®e& keÀceer Demesue lej DeMee Hes{erme eEkeÀcele vesle=ÊJe ÒeeHle nesles. Flej Hes{îeebvee eEkeÀcele
vesle=ÊJe Hes{erves þjefJeuesu³ee eEkeÀceleer®es DevegkeÀjCe keÀjeJes ueeieles. keÀceer GlHeeove K e®e& Demeuesu³ee
Hes{erodJeejs efveeqM®ele nesCeejer eEkeÀcele ner leguevesves keÀceer Demeles. cee$e Demes Demeues lejer peemle GlHeeove
Ke®e& DemeCeeN³ee Hes{îeebvee ³ee eEkeÀceleer®ee eqmJekeÀej kesÀu³eeefMeJee³e He³ee&³e vemelees. cee$e keÀceer eEkeÀce le
Demeuesu³ee Hes{erodJeejs eEkeÀcele þjefJeleevee peemle GlHeeove Ke®e& DemeCeeN³ee Hes{îeebveener Lees[eHeÀej
veHeÀe efceUt MekesÀue. ³ee®eer keÀeUpeer Iesleueer peeles. eEkeÀcele vesle=ÊJeeleerue ³ee ÒekeÀeje®es mHeäerkeÀjCe
Heg{erue Deeke=Àleer®³ee De eOeejs keÀjlee ³esF&ue.munotes.in

Page 63

62
Deeke=Àleer ¬eÀ. 2De.5
OX = De#e-GlHeeove
OY = De#e-eEkeÀcele, Ke®e&
MC = meerceeble Ke®e& Je¬eÀ
AC = mejemejer Ke®e& Je¬eÀ
MR = meerceeble ÒeeHleer Je¬eÀ
AR = mejemejer ÒeeHleer Je¬eÀ
Jejerue Deeke=ÀleerceO³es ‘A’Je‘B’DeMee oesve Hes{îee efJeJes®evee®³ee meesF&meeþer Iesleu³ee Deensle.
³ee oesve Hes{îeebHewkeÀer ‘A’ner Hes{er DeuHe GlHeeove Ke®ee&®eer Hes{er Deens. Deeke=Àleerle oMe&efJeu³eeÒeceeCes Hes{er
A®ee meceleesue ‘EA’³ee eEyeotl e Peeuee Deens. ‘EA’eEyeot®³ee efþkeÀeCeer MR = MC ner efmLeleer HetCe&
nesles. meceleesuee®³ee DeJemLesle Hes{er OPner eEkeÀcele efveOee&jerle Demeles. l³ee®eyejesyej OQ 1SJe{s
GlHeeove Iesles.
Hes{er‘B’®ee efJe®eej kesÀuee Demelee Demes efometve ³ esles keÀer, ³ee Hes{er®ee GlHeeove Ke®e& peemle
Deens. Deeke=ÀleerceO³es ‘EB’eEyeotceO³es MR = MC ner Deì HetCe& nesles keÀer p³ee eEyeotceO³es ‘B’Hes{er®ee
Ke®e& ne ‘A’Hes{er®³ee leguevesle peemle Deens. meceleesueeJemLesle ‘B’Hes{erOQ 2SJe{s GlHeeo ve Iesles
lej‘OH’ ner eEkeÀcele efveeqM®ele keÀjles.
Jejerue efJeJes®eveeJeªve Demes mecepeles keÀer efkeÀceeve GlHeeove Ke®ee&®³ee eEkeÀcele vesle=ÊJeeceO³es
‘A’Hes{er®ee GlHeeove Ke®e& keÀceer Deens Je ‘B’Hes{er®ee GlHeeove Ke®e& peemle Deens. He³ee &³eeves‘A’
Hes{erodJeejs efveeqM®ele kesÀuesueer ‘OP’ ner eEkeÀcele ‘B’Hes{erves efveeqM®ele kesÀuesu³ee ‘OH’ Hes#ee keÀceer Deens.
OP < OH cee$e‘A’Hes{er ner keÀceer GlHeeove Ke®ee&®eer Hes{er Demeu³eecegUs eEkeÀcele efveeqM®ele
keÀjC³ee®es DeefOekeÀe j efle®³eekeÀ[s peeleele. He³ee&³eeves ‘A’Hes{erves efveeqM®ele kesÀuesueer ‘OP’ ner eEkeÀcele
‘B’Hes{eruee eqmJekeÀejeJeer ueeieles.munotes.in

Page 64

63
2.ÒeYeeJe / Je®e&mJe DemeCeeN³ee Hes{erodJeejs eEkeÀcele vesle=ÊJe (Price Leadership by
Dominant Firm) :
yeN³ee®e JesUe Demes efometve ³esles keÀer, DeuHeeefOekeÀejeDebleie&le Lees[îee GoîeesieHew{îeebHewkeÀer
efJeefMeä Hes{er®ee yeepeejeleerue SketÀCe HegjJeþîeele ue#eCeer³e Jeeìe Demelees. DeLee&le DeMee Hes{er®ee
yeepeejele SkeÀ ÒekeÀej®ee JesieUe ÒeYeeJe efvecee&C e Peeuesuee Demelees. DeMee HeefjefmLeleerle meenefpekeÀ®e ¿ee
mebmLeskeÀ[s yeepeeje®es vesle=ÊJe peeles Je l³ee mebmLesves þjefJeuesueer eEkeÀcele meJe& Hes{îeebvee ceev³e keÀjeJeer
ueeieles. HeeeqM®eceel³e efJekeÀmeveMeerue osMeele yengleebMeer Jemlet®ee r eEkeÀcele efveeqM®eleer ner yeepeejHesþsle Je®e&mJe
DemeCeeN³ee Hes{erodJeejs nesles Je®e&mJe DemeCeejer Hes{er DeeHeues Je®e&mJe efvecee&Ce keÀªve yeepeejHesþsletve
íesìîee Hes{îeebvee otj keÀª MekeÀles Je mJeleë®eer cekeÌlesoejer efvecee&Ce keÀª MekeÀ les. Hejbleg DeMee OeesjCeeme
keÀener keÀe³eosMeerj De[®eCeer Demeleele.
Je®e&mJe DemeCeejer Hes{er cenÊece veHeÌ³ee®³ee ¢äerkeÀesCeeletve Jemlet®eer eEkeÀcele þjefJeles DeeefCe
ueneve Hes{îeebvee l³eeb®³ee F&®ísÒeceeCes Jeeìsue eflelekesÀ veie efJekeÀC³ eeme HejJeeveieer osles. ueneve Hes{îee
HeÀkeÌle eEkeÀcele IesCeeN³ee Demeleele p³ee efþkeÀeCeer l³eeb®ee meerceeble Ke®e& Jemlet®³ee eEkeÀceleerSJe{e Demelees
lesJe{s veie l³ee efJekeÀleele.
Je®e&mJe /ÒeYeeJe DemeCeejer Hes{er GlHeeove DeeefCe eEbkeÀce le efveeqM®eleer keÀMeer keÀjles les Jejerue
Deeke=Àleer®³ee mene³³eeves mHeä keÀjlee ³esF&ue.
Deeke=Àleer 2De.6
Jejerue Deeke=Àleerle Keeueerue yeeyeer ie=efnle Iesleu³ee Deensle.
1.Je®e&mJe DemeCeeN³ee Hes{erme yeepeejHesþsleerue SketÀCe ceeieCeer %e ele Deens.
2Je®e&mJe DemeCeeN³ee Hes{erme ueneve Hes{îeeb®ee meb³egkeÌle meerceeble Ke®e& Je¬eÀmegodOee ceeefnle Deens.
Jejerue Deeke=Àleerle SSne HegjJeþe Je¬eÀ Deens. l³ee®eyejesyej ‘DD’ ne yeepeej ceeieCeer Je¬eÀ
Deens. mecepee Je®e&mJe DemeCeeN³ee Hes{erves OP 1SJe{er eEkeÀcele efveeqM®ele kesÀueer lej ³ee eEkeÀceleerme
meerceeble Hes{îee OP 1SJe{er eEkeÀcele efveeqM®ele kesÀueer lej ³ee eEkeÀceleerme meerceeble Hes{îee P1ESJe{îee
Jemletb®eer efJe¬eÀer keÀjleerue. ner efJe¬eÀer yeepeejHesþs®³ee Ske tÀCe ceeieCeer SJe{er Deens. DeMee efmLeleerle Je®e&mJe
DemeCeeN³ee Hes{er®eer efJe¬eÀer Metv³e Deens.munotes.in

Page 65

64
mecepee Je®e&mJe DemeCeeN³ee Hes{erves OPSJe{er eEkeÀcele efveeqM®ele kesÀueer lej PASJe{e
HegjJeþe ueneve Hes{îeebodJeejs nesF&ue. DeeefCe AFSJe{e HegjJeþe Je®e&mJe DemeCeeN³ee Hes{erodJeejs nesF&ue.
keÀejCe yeepeejHesþsleerue SketÀCe ceeieCeer PFSJe{er Deens. PF = PA + AF
cnCepes®e SketÀCe ceeieCeer =ueneve Hes{îeeb®ee HegjJeþe +Je®e&mJe DemeCeeN³ee Hes{îeeb®ee HegjJeþe
mecepee Jemleg®eer eEk eÀceleOP 3SJe{er keÀceer kesÀueer lej ³ee eEkeÀceleerme yeepeejHesþsleerue ueneve
Hes{îee SkeÀner Jemlet®ee HegjJeþe keÀjCeej veener. ³ee eEkeÀceleerme yeepeejeleerue SketÀCe ceeieCeermeeþer®ee meJe&
HegjJeþe Je®e&mJe DemeCeeN³ee Hes{erodJeejs kesÀuee pee F&ue. Jejerue meJe& ceeefnleerJeªve DeeHeCeebme AR/ D ne
Je®e&mJe DemeCeeN³ee Hes{er®ee ceeieCeer Je¬eÀ efceUlees. Je®e&mJe DemeCeeN³ee Hes{er®ee meceleesue ‘E1’eEyeotle
ÒemLeeefHele Peeuee Deens. meceleesueeJemLesceO³es Je®e&mJe DemeCeejer Hes{er ‘OP’ ner eEkeÀcele efveeqM®ele keÀjles.
³ee eEkeÀceleeruee meerceeble /ueneve Hes{îee PASJe{e HegjJeþe keÀjleele lej Je®e&mJe DemeCeejer Hes{er AF
SJe{e HegjJeþe keÀjles. KeÀejCe yeepeejeleerue SketÀCe efJe¬eÀer /SketÀCe ceeieCeer PFSJe{er Deens.
PF = PA + AF
3.ceeHeveob[er³e / efveoxMekeÀ Hes{erodJeejs eEkeÀcele vesle=ÊJe (Barometric Price
Leadership) :
pej yeepeejeleerue SKeeoer meJee&le pegveer, DevegYeJeer, ceesþer DeLeJee DeeojCeer³e Hes{er meJe&
Hes{îeebvee ceev³e Demesue DeMeer eEkeÀcele þjJeerl e Demesue lej l³ee Hes{erme efveoxMekeÀ / ceeHeveob[er³e Hes{er
Demes cnCeleele. efveoxMekeÀ Hes{er ner DevegYeJeefOe<þerle Hes{er Demeu³eeves yeepeejHesþsle nesCeejs yeoue,
YeefJe<³eele yeepeejHesþsleerue ceeieCeerle nesCeeje yeoue ³eeyeeyele ³ee Hes{erue e ®eebieues %eeve Demeles. l³eecegUs
³ee Hes{erves GlHeeove lemes®e eEkeÀceleerle kesÀuesues yeoue Flej Hes{îee eqmJekeÀejleele. efveoxMekeÀ Hes{er eEkeÀcele
efveeqM®ele keÀjerle Demeleevee Flej Hes{îeeb®³ee efnlemebyebOeeb®es j#eCe keÀmes nesF&ue ³ee®ee e fJe®eej keÀjerle
Demeles.
4.Dee¬eÀcekeÀ Hes{erodJeejs eEkeÀcele vesle=ÊJe (Price Leadership by Aggressive
Firm) :
SKeeoer ÒeYeeJeer DeLeJee DevegYeJeer Hes{er Dee¬eÀcekeÀ mJe©Heele pesJne eEkeÀcele OeesjCe þjJeles lesJne
l³eeme Dee¬eÀcekeÀ efkebÀcele vesle=ÊJe Demes cnCeleele. DeMee Hes{erodJeejs eEkeÀcele efveeqM®ele kesÀu³eeveblej leer
Flej Hes{îeebveer eqmJekeÀejeJeer DeMeer mekeÌleer kesÀueer peeles. DeLee&le ³eeceO³es Òe®íVe OecekeÀer®ee Yeeie Demelees.
³ee efkebÀcele OeesjCee®es Heeueve ve keÀjCe eN³ee Goîeesie mebmLeebvee GoîeesieOeboîeeletve yeensj peeJes ueeieles.
2De.8meejebMe :
p³ee yeepeejele keÀener ceespekesÀ®e efJe¬esÀles HejmHejeJeuebyeveeves SkeÀceskeÀebmeesyele mHeOee& keÀjle
Demeleele l³ee yeepeejeme DeuHeeefOekeÀej Demes cnCelee le. ³ee yeepeejele Del³eble keÀceer efJe¬esÀles Demeu³eeves
³esLes HejmHejebceO³es ieUskeÀeHet mHeOee& Demeles. ³ee mHeOexceO³es eEkeÀcele yeoueeHes#ee eEkeÀcele leeþjlee OeesjCe
eqmJekeÀeªve eEkeÀceleer efmLej þsJeC³ee®ee Òel³eskeÀ GlHeeokeÀ Òe³elve keÀjl ees. DeuHeeefOekeÀejeves efJe¬eÀermebIe
DeefmlelJeele Demeleele. efkebÀcele vesle=ÊJe ns DeuHeeefOekeÀeje®es cenÊJee®es JewefMeäîe Deens. ³eele
ÒeeefleefveOeerkeÀ Hes{erodJeejs eEkeÀceleer®es efveOee&jCe nesles. DeLe&Meem$eer³e DeY³eemee®³ee ¢äervesmunotes.in

Page 66

65
DeuHeeefOekeÀeje®³ee DeY³eemeeuee cenÊJe ÒeeHle Peeu³ee®es efometve ³esles. keÀejCe DeuHeeefOekeÀeje®es keÀener
DeJeMes2De.9J³eäer DeO³e³eve (CASE STUDY) :
YeejleeceO³es efJekeÀefmele Peeuesuee cee ssìejesoîeesie ns DeuHeeefOekeÀejeleerue SkeÀ GÊece GoenjCe
meebielee ³esF&ue. YeejleeceO³es 1942 ceO³es Heefnuee ceesìej Goîeesie meg© Peeuee. ‘Hindustan
Motors’ Demes veecekeÀjCe Demeuesu³ee ³ee ceessìejesoîeesiee®eer meg©Jeele yeer. Sce. efyeuee& ³eebve er kesÀueer.
l³eeveblej keÀener ceessìejesoîeesie osMeeceO³es meg© Peeues. 1944 ceO³es mLeeHeve Peeuesuee ‘Premier
Automobiles Ltd.’ ne l³eeHewkeÀer SkeÀ neslee. veblej®³ee keÀeueeJeOeerle uee³emevme Òeef¬eÀ³es®ee iegblee
lemes®e MRTP Act ³eebcegUs Yeejle ele ceessìejesoîeesieeceO³es Del³eble mebLe ieefleves Jee{ Peeueer. Demes
Demeues lejer 1990 ®³ee oMekeÀeceO³es Yeejleeleerue ceessìejesoîeesieeceO³es 14.31% veer Jee{ Ie[tve
Deeueer.
DeefuekeÀ[®³ee keÀeueeJeOeerle Yeejleele ceesìej iee[îeeb®eer Jee{leer ceeieCeer ue#eele Ieslee
HejosMeeleerue keÀener ceessìejesoîeesieebveer yeepeejeceO³es ÒeJesMe kesÀuee Deens. ³eele GM, Ford, Honda,
Hyundai F. ®ee meceeJesMe neslees. l³ee®eyejesyej Deepe Yeejleele BMW, Audi, Land
Rover ³eemeejK³ee ceneie[îee ceesìejiee[ îeeb®³eener ceeieCeerle Jee{ Peeueer Deens. DeuHe efJe¬esÀles
DemeCeeN³ee ³ee GoîeesieeceO³es yeN³ee®e JesUe eEkeÀcele vesle=ÊJe efometve ³eslees lej keÀener JesUe eEkeÀcele ³egodOener
DevegYeJeeme ³eslees. ìeìe Goîeesie mecegne®³ee jlevepeer ìeìe ³eebveer ‘Tata Nano’ ner ceesìej kesÀJeU
1 ueeKe ªHe³eebvee efJe¬eÀermeeþer DeeCeueer lej ‘Niesan Renault’ ner ceesìej yeepeejeceO³es 3 ueeKe
ªHe³esHe³e¥le efJe¬eÀermeeþer Deeueer. HeefjCeeceleë eEkeÀcele ³egodOepev³e HeefjefmLeleerner keÀener JesUe efvecee&Ce
Peeueer. YeejleeceO³es Deepe ceessìejesoîeesieeceO³es keÀeìxue /efJe¬eÀermebIe DevegYeJeeme ³esleele keÀer, p³eeceO³es
mebieveceleeves MR = MC efmLeleer®ee efJe®eej keÀªve eEkeÀcele þjefJeueer peeles.
DeuHeeefOekeÀejeleerue Keeueerue JewefMeäîes DeeHeCeebme ceessìejesoîeesieeceO³es (Automobile
Industry) efometve ³esleele.
1.DeuHe efJe¬esÀles
2.DemebK³e ûeenkeÀ
3.HejmHejeJeuebyeve
4.SkeÀefpevemeer DeeefCe efJeYesoelcekeÀ Jemlet
5.cegkeÌle Deeieceve DeeefCe efveie&ceve
6.eEkeÀcele vesle=ÊJe
7.keÀeìs&ue F.munotes.in

Page 67

66
2De.10MeyokeÀesMe :
Oligopoly : DeuHeeefOekeÀej -Lees[îee efJe¬esÀl³eeb®eer yeepeejHesþ
Price Rigidity : eEkeÀcele leeþjlee -DeuHeeefOekeÀejele eEkeÀceleerle yeoue keÀjC³eeSsJepeer efJe¬esÀles
eEkeÀcele efmLej þsJeC³ee®ee Òe³elve keÀjleele.
Cartel :efJe¬eÀer mebIe / keÀeìs&ue -meeceeef³ekeÀ efJe¬eÀer ÒeefleefveOeer mebmLee
Price Leadership : eEkeÀcele vesle=ÊJe -DeuHeeefOekeÀejele yeepeejHesþsleerue DeefveeqM®elelee otj
keÀjC³ee®ee eEkeÀcele vesle=ÊJe ne ÒekeÀej Deens. ³eele ÒeeefleefveefOeke À Hes{erodJeejs eEkeÀcele efveeqM®ele kesÀueer
peeles.
2De.11mJeeO³ee³e / ÒeMve
1.DeuHeeefOekeÀeje®ee DeLe& meebietve JewefMe<ìîeebJej ®e®ee& keÀje.
2.DeuHeeefOekeÀejeleerue mebievecele Je Demebievecele yeepeej mHeä keÀje.
3.DeuHeeefOekeÀejeleerue eEkeÀcele leeþjlee.
4.keÀeìs&ue /efJe¬eÀermebIee®es mHeäerkeÀjCe oîee.
5.DeuHeeefOekeÀejeleerue eEkeÀcele vesle=ÊJee®es ÒekeÀej meebiee.

munotes.in

Page 68

67
IeìkeÀ-3
IeìkeÀ-3
eEkeÀcele HeodOeleer –-J³eeJenejerkeÀ eEkeÀcele HeodOeleer
IeìkeÀ j®evee ë -
3.1 Gefodo<ìîes
3.2 ÒemleeJevee
3.3 HetCe& Ke®e& (Ke®e& DeefOekeÀ) eEkeÀcele HeodOele eEkeÀJee ceeke&ÀDeHe eEkeÀcele HeodOele
3.4 efmeceeble Ke®e& eEkeÀcele HeodOele
3.5 yengGlHeeove eEkeÀcele HeodOele
3.6 nmleeblejCe eEkeÀcele HeodOele
3.7 MeyokeÀesMe
3.8 J³eäerDeO³e³eve
3.9 ÒeMve
3.1 Gefodo<ìîes ë -
DeeefLe&keÀ efmeodOeebleele eEkeÀcele efveef½eleer keÀMeer nesles ns DeeHeCe ceeieerue oesve ÒekeÀjCeele Heeefnues Deens.
cee$e Òel³e#e J³eJenejele GÐeesiemebmLee efmeceeble Ke®e& =efmeceeble GlheVe ³ee leÊJ eevegmeej eEkeÀcele
efveeqM®ele keÀjleele keÀe? leme GÊej Demesue veener. J³eeJenejerkeÀ peieleele GÐeesiemebmLee efJeefJeOe
HeodOeleeR®ee JeeHej keÀªve eEkeÀcele efveeqM®eleer keÀjleele. ³ee meJe& J³eeJenejerkeÀ eEkeÀceleer®ee DeY³eeme
DeeHeu³eeuee Òemleg le ÒekeÀjCeele keÀjeJe³ee®ee Deens. ³ee Heeþe®eer Gefodo<ìîes Heg{erueÒeceeCes ë
1)Òel³e#e peieele GÐeesiemebmLee keÀMee HeodOeleerves eEkeÀcele efveeqM®eleer keÀjleele ns DeY³eemeCes.
2)eEkeÀcele efveeqM®eleer®³ee efJeefJeOe J³eeJenejerkeÀ HeodOeleeR®ee DeY³eeme keÀjCes.
3.2 ÒemleeJevee -(INTRODUCTION)
eEkeÀcele efveeqM®eleer ner Òeef¬eÀ³ee ceeieCeer DeeefCe HegjJeþe ³ee oesve IeìkeÀebJej DeJeuebyetve Demeles.
cee$e ns oesve IeìkeÀ DeveskeÀ IeìkeÀebveer ÒeYeeefJele nesleele. ³ee meJe& IeìkeÀeb® ee meekeÀu³eeves efJe®eej keÀªve
J³eeJenejerkeÀ peieele GÐeesiemebmLeebvee eEkeÀcele efveeqM®ele keÀjeJeer ueeieles. eEkeÀcele efveeqM®eleermeeþer
DeeÊeeHe³e¥le DeeefCe ceeieCeer =HegjJeþe ³ee leÊJee®ee DeeOeej Iesleuee. lemes®e efmeceeble Ke®e& =efmeceeble
GlHeVe ³ee leÊJee®ee DebieerkeÀej kesÀuee. Òemlegle ÒekeÀjCeele GÐeesiemebmLee Òel³e#e peieele keÀMee eEkeÀcele
efveeqM®eleer keÀjleele ns DeeHeCe ³ee ÒekeÀjCeele Heent.munotes.in

Page 69

68
3.3 HetCe& Ke®e& (Ke®e& DeefOekeÀ) eEkeÀcele HeodOele eEkeÀJee ceeke&ÀDeHe eEke Àcele HeodOele
COST PLUS PRICING METHOD OR FULL COST
PRICING METHOD OR MARK -UP PRICING METHOD
Ke®e& DeefOekeÀ eEkeÀcele HeodOele efJeefJeOe veeJeebveer DeesUKeueer peeles. pemes ceeke&ÀDeHe eEkeÀcele
HeodOele (Mark -up pricing) HetCe& Ke®e& DeefOek eÀ eEkeÀcele HeodOele, mejemejer Ke®e& eEkeÀcele HeodOele.
³ee eEkeÀcele HeodOeleer®³ee efJekeÀemeele ne@ue DeeefCe efn®e lemes®e ³ee Òee. De@v[^îetpe ³eeb®eer YetefcekeÀe cenÊJee®eer
Deens. Heg{erue met$ee®³ee meene³³eeves DeeHeu³eeuee HetCe& Ke®e& eEkeÀc ele keÀe{lee ³esF&ue.
P = AVC + AFC + (10% veHeÀe)
FLesP-ceeke&ÀDeHe eEkeÀcele /HetCe& Ke®e& eEkeÀcele
AVC –mejemejer yeouelee Ke®e&
AFC –mejemejer efmLej Ke®e&
-veHeÀe
GlHeeokeÀebvee efmeceeble efJeJes®evee®eer HetCe& ceeefnle er vemeu³eecegUs l³eebvee Jejerue HeodOele meesHeer
Jeeìles. keÀejCe ³ee HeodOeleerle GlHeeovee®ee mebHetCe& Ke®e& Jemetue neslees DeeefCe l³eeJej efJeefMeä ÒeceeCeele
veHeÀe osKeerue efceUlees.
Òee. De@v[^îetpe ³eebveer Heg{erue meg$ee®ee JeeHej keÀªv e ceeke&ÀDeHe eEkeÀcele keÀe{ueer.
AFC = FLesm-Ke®ee&Jejerue ceeke&ÀDeHe
(JeepeJeer veHeÀe)
P-eEkeÀcele,C–mejemejer yeouelee Ke®e&
Fully allocated Avg. Cost
Jemlet®eer eEkeÀcele þjJeC³eemeeþer Jejerue meg$eeuee DeeH eu³eeuee Heg{erueÒeceeCes ceeb[lee ³esF&ue.
P = C (1 + M)
SkeÀe keÀeuHeefvekeÀ GoenjCee®³ee meene³³eeves DeeHeCe ceeke&ÀDeHe eEkeÀcele keÀe{t. mecepee SkeÀe
GlHeeove mebmLes®ee mejemejer yeouelee Ke®e& Rs. 500 Deens DeeefCe l³ee GÐeesiemebmLesuee Je epeJeer veHeÀe
15% heeefnpes lej leer GÐeesiemebmLee Jemlet®eer eEkeÀcele efkeÀleer DeekeÀejsue?
P =C (1 + M)
= 500 (1 + 0.15)
= 500 (1.15)
P =575
lej ceeke&ÀDeHe eEkeÀcele ³esF&ue Rs. 575/ -
ceeke&ÀDeHe eEkeÀcele heodOeleer®e s iegCeoesMerits and Demerits of Mark -up Pricing.
iegCe–1.Del³eble meesHeer heodOele ë ³ee heodOeleerle SketÀCe Ke®e& DeeefCe JeepeJeer veHeÀe ns oesve®e Yeeie
Demeu³eecegUs ner HeodOele Del³eble meesHeer Deens.
2.JeepeJeer veHeÀe efceUlees ë ³ee GlHeeokeÀeuee pees JeepeJeer veHeÀe ueeielees lees ³ee HeodOeleerle efceUlees.munotes.in

Page 70

69
3.eEkeÀcele mLew³e& ë GlHeeokeÀemeeþer DeeefCe ûeenkeÀemeeþer eEkeÀcele mLew³e& HeÀe³eosMeerj Demeles, les ³ee
HeodOeleerves meeO³e nesles.
4.SketÀCe Ke®e& Jemegue neslees ëGlHeeokeÀe®eer ÒeeLeefcekeÀlee Demeles leer cnCepes GlHeeove Ke®e& Jemegue
nesCes. ³ee HeodOeleerle Jemlet®ee GlHeeove Ke®e& Yeªve efveIelees.
oescee$e eEkeÀcele þjJeleevee ceeieCeer®eener efJe®eej keÀjeJee ueeielees.
2.mHeOex®ee efJe®eej veener ë ³ee HeodOeleerle eEkeÀcele efveeqM®ele keÀjleevee mHeOex®ee efJe®eej kesÀuesuee
veener.
3.yeouelee Ke®e& ne yeouelee Demelees ë yeouelee Ke®e& ne veeJeeÒeceeCes melele yeoueCeeje Demelees,
DeMee yeouel³ee Ke®ee&Jej DeeOeejerle eEkeÀcelener melele yeouele jenCeej l³eecegUs GlHeeokeÀebvee DeeefCe
Kejsoeroejeuee mecem³ee efvecee&Ce nesleele.
4.yeouel³ee Ke®ee&®es ceespeceeHe DeJeIe[ ë p³ee GlHeeove mebmLeebceO³es SkeÀeHes#ee peemle GlHeeove
Iesleues peeleele lesLes yeouelee mejemejer Ke®e& keÀe{Ces DeJeIe[ Demeles.
3.4efmeceeble Ke®e& eEkeÀcele HeodOele / efmeceeble J³e³e eEkeÀcele HeodOele
MARGINAL COST PRICING METHOD
meJe&meeOeejCeHeC es efmeceeble Ke®e& eEkeÀcele leÊJe ns meeJe&peefvekeÀ /mejkeÀejer GÐeesieebceO³es eEkeÀcele
OeesjCe cnCetve JeeHejues peeles. meeJe&peefvekeÀ GÐeesie (PSUs –Public Sector
Undertakings) ns mejkeÀejer ceeuekeÀer®es Demeu³eecegUs ³ee GÐeesieeb®ee GÎsMe veHe Àe efceUJeCes ne
vemelees lej meeceeefpekeÀ keÀu³eeCeele Jee{ keÀjCes ne Demelees. l³eecegUs l³eebvee veHeÀe cenÊeceerkeÀjCe eEkeÀcele
OeesjCee®ee GHe³eesie vemelees, pees efmeceeble Ke®e& =efmeceeble GlHeVe ³ee Deìerves efceUlees. meeceeefpekeÀ
keÀu³eeCe ele Jee{ keÀjC³eemeeþer ³ee GÐeesiemebmLee SketÀCe Ke®ee&®ee efJe®eej ve keÀjlee eEkeÀcele
efveeqM®eleermeeþer efmeceeble Ke®ee&®ee efJe®eej keÀjleele.
efmeceeble Ke®e& eEkeÀcele DeeefCe cekeÌlesoejer eEkeÀcele ³eeleerue Yeso ë -
efmeceeble Ke®e& eEke Àcele leÊJeevegmeej DeeefCe cekeÌlesoejer eEkeÀcele leÊJeevegmeej GlHeeoveeJej DeeefCe
eEkeÀceleerJej keÀe³e HeefjCeece neslees les DeeHeCe Deelee Heent. (³eemeeþer DeeHeu³eeuee Heg{erue Deeke=Àleer®ee
DeeOeej Ieslee ³esF&ue.)
Deeke=Àleer 3.1munotes.in

Page 71

70
efmeceeble Ke®e& eEkeÀcele cekeÌlesoejer eEkeÀcele
eEkeÀcele –OPMC OPM
GlHeeove –OQ2 OQ1
eEkeÀcele efveeqM®eleer –MC = AR MC = MR –Eefyebot
S–efyebot
Deeke=Àleer ¬eÀ. 3.1 ceO³es DeeHeCe cekeÌlesoejer³egkeÌle eEkeÀcele DeeefCe efmeceeble Ke®e& eEkeÀcele ³eeb®eer
leguevee kesÀueer Deens. efmeceeble Ke®e& eEkeÀcele n erl³ee efþkeÀeCeer efveeqM®ele nesles pesLes efmeceeble Ke®e& Je¬eÀ ne
mejemejer GlHeVe Je¬eÀ DeLeJee ceeieCeer Je¬eÀeuee ísolees. l³eevegmeej efmeceeble Ke®e& eEkeÀcele ner OQ2
eEkeÀJeeOPMC ³esF&ue. pej DeeHeCe ¿ee eEkeÀceleer®eer leguevee cekeÌlesoejer eEkeÀceleerMeer kesÀueer lej ner eEkeÀcele
keÀceer Deens. keÀejCe cekeÌlesoejer eEkeÀcele OPM les peemle Deens. cee$e efmeceeble Ke®e& eEkeÀceleervegmeej
GlHeeovee®ee efJe®eej kesÀue e lej GlHeeove peemle ³esles. (OQ2 > OQ1). cnCepes®e pej
GÐeesiemebmLesves efmeceeble Ke®e& eEkeÀcele eqmJekeÀejueer lej peemle GlHeeove efceUles Je eEkeÀcele keÀceer
DeekeÀejeJeer ueeieles. ³eeceO³es ûeenkeÀe®ee ceesþe HeÀe³eoe Deens. ³ee keÀejCeecegUs me eJe&peefvekeÀ GÐeesieebceO³es
efmeceeble Ke®e& eEkeÀcele eqmJekeÀejueer peeles.
efmeceeble Ke®e& eEkeÀcele HeodOeleer®es iegCeoesCost Pricing ):
iegCe–
1.eEkeÀcele keÀceer Demeles ë Jemletb®³ee eEkeÀceleer keÀcee r Demeu³eecegUs ûeenkeÀeuee HeÀe³eoe Je
GÐeesiemebmLeeb®eer mHeOee&lcekeÀlee Jee{les.
2.Jemlet®es GlHeeove DeeefCe efJe¬eÀer Jee{les ë eEkeÀceleer keÀceer Demeu³eecegUs efJe¬eÀer Jee{les DeeefCe
l³eecegUs GlHeeove Jee{ermeeþer ceole nesles.
3.GlHeeove Ke®e& keÀceer neslees ë efmeceeble Ke®e& HeodOeleerceO³es peemle GlHeeove Iesleu³eecegUs GlHeeove
Ke®e& keÀceer neslees.
4.meeJe&peefvekeÀ GÐeesieeb®³ee GefÎäeb®eer HeefjHetleea ë ³ee eEkeÀcele HeodOeleercegUs meeceeefpekeÀ
keÀu³eeCeele Jee{ nesles.
oes1.oerIe&keÀeUe®ee efJe®eej veener ë -efmeceeble Ke®e& HeodOeleerceO³es DeuHekeÀeUe®ee efJe®eej Deens cee$e
oerIe&keÀeUe®ee efJe®eej kesÀuesuee veener.
2.ceboer®³ee keÀeUele efve©He³eesieer ë ceboer®³ee keÀeUele GlHeeove DeefleefjkeÌle Demeles Je e EkeÀcele keÀceer
Demeles l³eecegUs ner HeodOele ceboer®³ee keÀeUele GHe³eesiee®eer veener.
3.³eesi³e JeeHeje®eer Meeéeleer veener ë meeJe&peefvekeÀ GÐeesieele ner HeodOele ceesþîee ÒeceeCeele JeeHejueer
peeles Hejbleg ³ee HeodOeleer®ee ³eesi³e JeeHej nesF &ue ³ee®eer Kee$eer oslee ³esle veener.munotes.in

Page 72

71
3.5yengGlHeeove eEkeÀcele HeodOele MULTIPLE –PRODUCT
PRICING
DeeOegefvekeÀ keÀeUele GlHeeovemebmLee SkeÀe®e Jemlet®³ee GlHeeoveeJej DeeOeejerle vemeleele lej
l³ee DeveskeÀ GlHeeoves le³eej keÀjleele. lem es®e SKeeoer GlHeeovemebmLee ner DeeblejmebyebOeer³e GlHeeoves
Iesleele. l³eeceO³es He³ee&³eer eEkeÀJee HetjkeÀ Jemletb®ee meceeJesMe Demet MekeÀlees. DeMee JesUer GlHeeovemebmLesuee
SkeÀe Jemlet®³ee eEkeÀceleerle Peeuesuee yeoue ogmeN³ee Jemlet®³ee eEkeÀc eleerJej keÀmee HeefjCeece keÀjsue ns HeeneJes
ueeieles. GoenjCeeLe& keÀesueiesì ìgLeHesmì pesJne JesieJesieUîee ÒekeÀej®es ìgLeHesmì yeepeejele DeeCeles
l³eeJesUer l³eebvee ns HeeneJes ueeieles efkeÀ ,keÀesueiesì®ee SkeÀ ÒekeÀej yeepeejele DeeCeuee lej l³ ee®ee HeefjCeece
keÀesueiesì®³ee ogmeN³ee ye´B[Jej keÀe³e nesF&ue? pesJne SKeeoer kebÀHeveer yengGlHeeove Iesles DeMeeJesUer l³eebvee
l³eeb®³ee efJeefJeOe GlHeeoveebvee ³eesi³e eEkeÀcele osC³ee®eer ³eespevee DeeKeeJeer ueeieles. DeeHeCe Heg{erue keÀener
meg$eeb®³ee meene³³eeves kebÀHev³ee keÀM³ee HeodOeleerves eEkeÀcele efveeqM®ele keÀjleele les Heent.
1.ceeieCeer DeeblejmebyebOe (Demand Interrelationship ):
oesve Jemletleerue ceeieCeer DeeblejmebyebOe leHeemeC³eemeeþer DeeHeu³eeuee efmeceeble ÒeeHleer HeÀuevee®ee
GHe³eesie nesF&ue;
MRA = + ------- 13.1
MRB = + ------- 13.2
FLesADeeefCeBns oesve GlHeeoves Deensle. meceerkeÀjCe 13.1ceOeerue dTRB / dQA
ceO³esA³ee Jemle t®³ee efJe¬eÀerle SkeÀeves Jee{ Peeueer lej l³ee®ee HeefjCeece cnCetve BHeemetve kebÀHeveeruee
efceUCeeN³ee SketÀCe ÒeeHleerle keÀe³e yeoue Peeuee ns oeKeJeles. lemes®e 13.2ceOeerue dTRA / dQB
ceO³esB³ee Jemlet®³ee efJe¬eÀerle SkeÀeves Jee{ Peeueer lej l³ee®ee HeefjCeece cnCetve AHeemetve kebÀHeveeruee
efceUCeeN³ee SketÀCe ÒeeHleerle keÀe³e yeoue Peeuee ns oeKeJeles.
pej meceerkeÀjCee®eer GpeJeer yeepet ner OeveelcekeÀ Demesue lej, l³ee®ee DeLe& Demee neslees keÀer, B³ee
Jemlet®³ee SketÀCe ÒeeHleer le(dTRB) Jee{ nesles pej AJemlet®³ee efJeef¬eÀle Jee{ Peeueer lej cnCepes®e ³ee
oesve Jemlet ¿ee HejmHejHetjkeÀ Deensle. (Complimentary).
pej meceerkeÀjCee®eer GpeJeer yeepet ner $eÝCeelcekeÀ Demesue lej, A³ee Jemlet®³ee efJeef¬eÀle Jee{
Peeu³eecegU sBHeemetve efceUCeeN³ee SketÀCe ÒeeHleerle Ieì Peeueer cnCepes®e ¿ee oesve Jemlet He³ee&³eer Jemlet
(Substitutes) Deens.
2.GlHeeove DeeblejmebyebOe (Product Inter -relationship ):
pesJne DeveskeÀ GlHeeoves JesieJesieUîee ÒeceeCeele GlHeeoerle kesÀue s peeleele pemes Hesì^esefue³ece GlHeeoves
DeMee JesUer GlHeeove DeeblejmebbyebOe cenÊJee®es þjleele. GoenjCeeLe& ¬egÀ[ lesueeHeemetve Hesì^esue, ef[Pesue,
[ebyej Fl³eeefo GlHeeoves JesieJesieÈ³ee ÒeceeCeele Iesleues peeleele. DeMeeJesUer GHeGlHeeoveeb®ee GlHeeove
Ke®e& DeeefCe HegjJeþe ne Flej GlHeeoveeb®³ee ceeieCeerJej DeJeuebyetve Demelees. pemes Hesì^esue®eer ceeieCeer
peemle Demesue lej peemle GlHeeove Iesleues peeles cee$e l³eecegUs [ebyeje®es GlHeeovener Jee{les cee$e
[ebyeje®eer ceeieCeer keÀceer D emesue lej [ebyeje®³ee eEkeÀceleer keÀceer nesleele.munotes.in

Page 73

72
DeMee JesUer GlHeeovemebmLesuee eEkeÀcele efveOee&jCeemeeþer mebHetCe& GlHeeoves DeeefCe GHeGlHeeoves ³eeb®ee
SketÀCe HeefjCeece DeY³eemeeJee ueeielees. pej DeMee HeefjCeecee®ee DeY³eeme ve keÀjle e GlHeeove Iesleues lej
GlHeeove ns He³ee&Hle (optimum) nesT MekeÀle veener.
3.GlHeeove DeeefCe eEkeÀcele (Production and Price ):-
pej SKeeoer GlHeeovemebmLee peemle Jemletb®es GlHeeove Iesle Demesue lej l³eeb®es SketÀCe GlHeeove ns
MC = EMR ³ee eEyeotJej efveeqM®ele nesF&ue. ³esLes MCcnCepes efmeceeble Ke®e& Deens lej EMR
cnCepes SkeÀef$ele efmeceeble ÒeeHleer nes³e.
GoenjCeeLe& SKeeoer GlHeeove mebK³ee ner leerve Jemletb®es GlHeeove Iesles. A, B DeeefCe C.
DeMeeJesUer A, B DeeefCe C³ee Jemle tb®eer efmeceeble ÒeeHleer Demesue. MRA, MRB, DeeefCe MRC
pej GlHeeove mebmLesuee veHeÀe cenÊeceerkeÀjCe keÀje³e®es Demesue lej Heg{erue meg$ee®ee JeeHej keÀjeJee
ueeiesue.
MC = MRA = MRB = MRC
³ee meg$eevegmeej A, B DeeefCeC³ee Jemletb®³ee efme ceeble ÒeeHleer®ee efmeceeble Ke®ee&yejesyej Demeleerue
lej veHeÀe cenÊeceerkeÀjCe meeO³e keÀªve efJe¬esÀlee eEkeÀcele efveeqM®ele keÀª MekeÀlees.
3.6nmleeblejCe efkebÀcele (TRANSFER PRICING)
SKeeoer GlHeeovemebmLee pej DeekeÀejeves ceesþer nesle D emesue lej keÀeueeblejeves l³ee
GlHeeovemebmLesuee J³eJemLeeHeve keÀjCes DeJeIe[ peeles. ceesþîee DeekeÀeje®es ogGlHeeovemebmLee ³ee SkeÀe®e GlHeeovemebmLes®es JesieJesieUs IeìkeÀ eEkeÀJee efJeYeeie le³eej keÀjles. ³eeleerue
Òel³eskeÀ IeìkeÀ eEkeÀJee efJeYeeie ne mJeleb$e veHeÀe keWÀê (Profit Centre) mecepeC³eele ³esles. ns efJeYeeie
veHeÀe cenÊeceerkeÀjCeemeeþer mJeleb$eefjl³ee keÀe³e& keÀjle Demeues lejer l³eeb®³eele Debleie&le J³eJenej ns
®eeuele Demeleele. ns Debleie&le Jemletb ®es J³eJenej p³ee eEkeÀceleeRveer nesleele l³ee eEkeÀceleerle nmleeblejCe
eEkeÀcele cnCeleele. cnCepes®e p³ee eEkeÀceleeruee SkeÀe®e kebÀHeveer®ee SkeÀ efJeYeeie SKeeoer Jemlet ogmeN³ee
efJeYeeieeuee efJekeÀlees l³ee eEkeÀceleeruee nmleeblejCe eEkeÀcele cn Celeele. nmleeblejCe eEkeÀceleeruee nmleeblejCe
J³e³e Demesner cnCeleele.
mecepee SkeÀ keÀej le³eej keÀjCeejer kebÀHeveer Deens. l³ee keÀej kebÀHeveerves ìe³ej ye´skeÀ, keÌue®e, keÀe®e,
He$ee F. Jemleg le³eej keÀjCeejs efJeefJeOe efJeYeeie le³eej kesÀ ues Deens. (³eebvee DeeHeCe GHekebÀHev³ee cnCet)
DeMeeJesUer ner kebÀHeveer keÀej le³eej keÀjleevee mJeleë®³ee®e ìe³ej le³eej keÀjCeeN³ee GHe kebÀHeveerkeÀ[tve
ìe³ej efJekeÀle Iesles. p³ee eEkeÀceleerves ner GHekebÀHeveer cegK³e kebÀHeveeruee ìe³ej efJekes Àue l³ee eEkeÀceleeruee
nmleeblejCe eEkeÀcele cnCeleele.
GÎsMe ë Deelee Demee ÒeMve He[lees keÀer, nmleeblejCe eEkeÀcele keÀe DeekeÀeju³ee peeles l³eemeeþer kebÀHeveer
meceesj keÀener GÎeräs Demeleele ëmunotes.in

Page 74

73
1.kebÀHeveer®ee SkeÀef$ele veHeÀe cenÊece keÀjCes.
2.keÀj Jee®eefJeCes.
3.cegK³e kebÀHeveerleerue Òel³eskeÀ GHekebÀHeveeruee JesieUs DeeefCe mJeleb$e veHeÀe keWÀê le³eej keÀjCes.
4.Òel³eskeÀ GHekebÀHeveer®eer Òeieleer meeOeCes.
5.ceesþîee DeekeÀejecegUs efvecee&Ce nesCeejs oesnmleeble jCe eEkeÀcele efveOee&jCee®³ee leerve HeodOeleer ë -
1.yeepeejeefOe<ìerle nmleeblejCe eEkeÀcele ë efn eEkeÀcele yeepeejeleerue ceeieCeer DeeefCe HegjJeþîeevegmeej
þjles. Òel³eskeÀ GHekebÀHeveer®eer keÀe³e&#ecelee ³eecegUs efveeqM®ele nesles.
2.J³e³eeefOe< ìerle nmleeblejCe eEkeÀcele ë ³eeceO³es Jemlet®³ee Òel³e#e GlHeeoveKe®ee&®ee efJe®eej neslees.
GlHeeove Ke®e& peemle Demesue lej peemle eEkeÀcele.
3.J³e³eDeefOekeÀ eEkeÀcele HeodOele ë ³ee HeodOeleervegmeej GlHeeoveKe®e& DeefOekeÀ meJe&meeOeejCe veHeÀe
SkeÀ$e keÀªve eEkeÀcele efveeqM®ele kesÀueer peeles.
nmleeblejCe eEkeÀceleer®es HeÀe³eos /iegCe (Advantages of Transfer Price) :-
1.kebÀHeveer®³ee GHeefJeYeeieeb®eer Òeieleer ceespeCes ë ³ee eEkeÀceleercegUs SkeÀe ceesþîee kebÀHeveer®³ee meJe&
GHeefJeYeeie eb®eer Òeieleer ceespelee ³esles.
2.veHeÀe cenÊeceerkeÀjCe ë ³ee eEkeÀceleercegUs ceesþîee kebÀHeveer®ee veHeÀe cenÊeceerkeÀjCee®ee GÎsMe meHeÀue
neslees. lemes®e Òel³eskeÀ GHekebÀHeveer®³ee veHeÀe cenÊeceerkeÀjCeemeeþer osKeerue HeÀe³eoe neslees.
3.keÀj ye®ele ë SkeÀe®e kebÀHeveerleerue Jemlet nmleeblejCeecegUs l³ee JemletbJej yeepeejele ueeieCeeje keÀj
Jee®elees. l³eecegUs kebÀHev³eebvee keÀjye®eleer®ee ueeYe efceUlees.
4.ceesþîee DeekeÀeje®es oesDemeu³eecegUs ceesþîee DeekeÀejecegUs efvecee&Ce nesCeejs meJe& oesefceUCeejs meJe& ueeYe efceUleele.
3.7MeyokeÀes1.ceeke&ÀDeHe eEkeÀcele ë pesJne GlHeeokeÀ SketÀCe Ke®e& D eeefCe l³eeJej meJe&meeOeejCe veHeÀe ³eeb®eer yesjerpe
keÀ©ve peer eEkeÀcele keÀe{lees l³eeuee ceeke&ÀDeHe eEkeÀcele eEkeÀJee Ke®e& DeefOekeÀ eEkeÀcele cnCeleele.
2.yengGlHeeove eEkeÀcele ë pesJne SKeeoer GÐeesiemebmLee DeveskeÀ GlHeeoves SkeÀe®e JesUer Iesles l³eeJesUer
lees GÐeesiemebmLee p³ee eEkeÀcele HeodOeleer®ee GHe³eesie keÀjles leeruee yengGlHeeove eEkeÀcele cnCeleele.
3.nmleeblejCe eEkeÀcele ë SkeÀe®e GÐeesiemebmLesle SkeÀe efJeYeeieeletve ogmeN³ee efJeYeeieele Deblej GlHeeove
p³ee eEkeÀcelee ruee efJekeÀues peeles leer eEkeÀcele cnCepes nmleeblejCe eEkeÀcele nes³e.
4.efmeceeble HeodOele ë meeJe&peefvekeÀ GÐeesieele MR = MC ³ee leÊJee®³ee DeeOeejs eEkeÀcele
efveeqM®ele nesle veJnles. lej MC = MR ³ee leÊJeevegmeej efveeqM®ele nesles cnCepes e fmeceeble Ke®e&
mejemejer GlHeVeeFlekeÀe Demeleevee ner eEkeÀcele þjles.munotes.in

Page 75

74
3.8J³eäer DeO³e³eve ë -
Meece Dee@ìesceesyeeF&ue kebÀHeveer ner keÀej®es GlHeeove keÀjles. keÀej GlHeeoveemeeþer ueeieCeejs
meeefnl³e pemes ìe³ej, ye´skeÀ, keÌue®e Fl³eeo er Jemletb®eer efveefce&leer kebÀHeveer®es efJeefJeOe efJeYeeie JesieJesieUîee
efþkeÀeCeer le³eej keÀjles. kebÀHeveer pesJne ns meeefnl³e mJeleë®³ee keÀej efveefce&leermeeþer JeeHejles l³eeJesUer l³ee
meeefnl³ee®eer eEkeÀcele keÀceer þsJeles. cee$e ns®e me eefnl³e pesJne yeepeejele megìdîee Yeeieeb®³ee mJeªHeele
kebÀHeveer efJekeÀles l³eeJesUer l³ee meeefnl³ee®eer eEkeÀcele peemle þsJeles.
ÒeMve 1ë Jejerue GoenjCeele Meece Dee@ìesceesyeeF&ue kebÀHeveer keÀesCeleer eEkeÀcele HeodOele JeeHejle Deens ?
GÊej ë Jejerue GoenjCeele nmleeblejCe eEkeÀcele HeoOele JeeHejueer Deens.
ÒeMve 2ë Jejerue GoenjCeele kebÀHeveer oesve eEkeÀceleerle keÀe HeÀjkeÀ þsJeles?
GÊej ë nmleeblejCe eEkeÀceleerle kebÀHeveer ner mJeleëmeeþer GlHeeove keÀjleevee keÀj Jee®eefJeC³eemeeþer keÀceer
eEkeÀcele þsJeles lej keÀej®³ee megìîee Yeeieeb®eer efJe¬eÀer keÀjleevee keÀj ueeiele Demeu³eecegUs peemle eEkeÀcele
DeekeÀejles.
3.9ÒeMve ë -
1.HetCe& Ke®e& HeodOele mHeä keÀje.
2.ceeke&ÀDeHe eEkeÀceleer®eer ®e®ee& keÀje.
3.Ke®e& DeefOekeÀ eEkeÀceleer®es iegCeoes4.efmeceeble Ke®e& HeodOeleer®eer ®e®ee& keÀªve efmeceeble Ke®e& HeodOeleer meeJe&peefvekeÀ GÐeesieele keÀe JeeHejueer
peeles les mHeä keÀje.
5.yengGlHeeove eEkeÀcele HeodOeleer®ee Dee{eJee I³ee.
6.nmleeblejCe eEk eÀcele mHeä keÀªve leer eEkeÀcele keÀe DeekeÀejueer peeles ³ee®es mHeäerkeÀjCe Ðee.
effìHee efuene.
1.HetCe& Ke®e& HeodOele.
2.efmeceeble Ke®e& HeodOele DeeefCe meeJe&peefvekeÀ GÐeesie.
3.yengGlHeeove eEkeÀcele HeodOele.
4.nmleeblejCe eEkeÀceleer®es GÎ sMe.
munotes.in

Page 76

75
IeìkeÀ-3
IeìkeÀ-3De
eEkeÀcele Yeso eEkeÀJee cetu³eYeso
IeìkeÀ j®evee ë -
3De.1Gefodo<ìîes
3De.2ÒemleeJevee
3De.3cetu³eYeso
3De.4cetu³eYesoe®³ee ÞesC³ee
3De.5cetu³eYesoe®³ee Deìer
3De.6cetu³eYeso DeeefCe cekeÌlesoejerleerue meceleesue
3De.7DeJeHetbpeve
3De.8J³eäerDeO³e³eve
3De.9meejebMe
3De.10ÒeMve
3De.1Gefodo<ìîes ë -
GlHeeovemebmLee veHeÌ³eemeeþer ®eeueJeueer peeles. veHeÀe efceUJetve osC³eemeeþer eEkeÀcele efveeqM®eleer
cenÊJee®eer þjles. eEkeÀcele efveeqM®ele keÀjleevee cekeÌles oej JesieJesieUîee eEkeÀceleer DeekeÀeª MekeÀlees. Òemlegle
ÒekeÀjCee®eer Gefodo<ìîes KeeueerueÒeceeCes Deens.
1)eEkeÀceleYeso ner mebkeÀuHevee DeY³eemeCes.
2)eEkeÀceleYesoe®³ee ÞesC³ee DeY³eemeCes.
3)eEkeÀceleYeso Demeleevee cekeÌlesoeje®ee meceleesue .
4)DeJeHegbpevee®eer mebkeÀuHevee DeY³eemeCes.
3De.2ÒemleeJevee (INTRODUCTION)
cekeÌlesoejerceO³es GlHeeovemebmLesuee eEkeÀcele efveeqM®eleer®ee DeefOekeÀej Demelees. cee$e cekeÌlesoej
eEkeÀcele efveeqM®ele keÀjleevee JesieJesieUîee ûeenkeÀe bvee JesieJesieUer eEkeÀcele DeekeÀejlees. ³eeuee®e eEkeÀceleYeso
eEkeÀJee cetu³eYeso Demes cnCeleele. eEkeÀceleYesoecegUs ûeenkeÀeJej, yeepeejeJej DeeefCe cekeÌlesoejeJej keÀe³e
HeefjCeece nesleele ns DeeHeu³eeuee Òemlegle ÒekeÀjCeele DeY³eemee³e®es Deens .munotes.in

Page 77

76
3De.3eEkeÀceleYeso eEkeÀJee cetu³eYeso (PRICE DISCRIMINATION)
cekeÌlesoej ueeYe cenÊeceerkeÀjCeemeeþer JesieJesieUîee Ghee³e³eespevee jeyeJele Demelees. l³eemeeþer
lees JesieJesieUîee ûeenkeÀebvee JesieJesieUer eEkeÀcele DeekeÀejlees. ³eeuee®e eEkeÀceleYeso eEkeÀJee efJeYesoer cekeÌlesoejer
(Discriminating Monopoly) Demes cnCeleele.
1.Mrs. John Robinson “Price Discrimination refers to the act of
selling the same article, produced under single control at different
prices to different buyers. ”
peesve je@efyevmeve ³eeb®³ee celes eEkeÀceleYeso cnCepes SkeÀe®e efve³eb$eCeeKeeueer GlHeeove kesÀuesu³ee
SkeÀe®e ÒekeÀej®³ee Jemletb®eer JesieJesieUîee ûeenkeÀebvee efJeefJeOe eEkeÀceleeruee efJe¬eÀer keÀjCes nes³e.
3De.4cetu³eYesoe®³ee ÞesC³ee eEke ÀJee eEkeÀceleYesoe®³ee ÞesC³ee (DEGREES OF
PRICE DISCRIMINATION )
eEkeÀceleYesoe®³ee leerve ÞesC³ee Deensle. ³ee ÞesC³ee Òee. S. meer. efHeiet ³eebveer Heg{erueÒeceeCes
ceeb[uesu³ee Deensle.
1.ÒeLece ÞesCeer cetu³eYeso
2.efÜleer³e ÞesCeer cetu³e Yeso
3.le=leer³e ÞesCeer cetu³eYeso
1.ÒeLece ÞesCeer cetu³eYeso (First Degree Price Discrimination ):
ÒeLece ÞesCeer eEkeÀcele Yeso ÒekeÀejele cekeÌlesoej Òel³eskeÀ ûeenkeÀevegmeej efJeefJeOe eEkeÀcele
DeekeÀejlees. ³eeceO³es Òel³eskeÀ veieeuee (Unit)JesieUer eEkeÀcele DeekeÀejueer peeles. ner HeodOele meeOeejCeHeCes
mesJeeb®³ee yeeyeleerle efometve ³esles. pees efMe#ekeÀ [e@keÌìj, JeefkeÀue ³eeb®³ee mesJee nmleeblejerle keÀjlee ³esle
veener lemes®e Òel³eskeÀ ûeenkeÀebvegmeej JesieJesieUer eEkeÀcele DeekeÀejlee ³esles. pemes [e@keÌìj Òel³eskeÀ
HesMebìmeeþer JesieUer eEkeÀcele DeekeÀejlees. ³ee efmLeleerle efJe¬esÀlee meJe& HeÀe³eoe Ieslees. cee$e ûeenkeÀeuee
vegkeÀmeeve nesT MekeÀles. ner HeodOele mewOoebleerkeÀ¢äîee ³eesi³e Demeueer lejer Òel³e#e pe ieele ÒeLece ÞesCeer
cetu³eYesoe®ee peemle JeeHej efometve ³esle veener. ÒeLece Deeke=Àleer ¬eÀ. 6.1 (De) ceO³es ÒeLece ÞesCeer
cetu³eYeso Deens. l³eevegmeej efJeefJeOe eEkeÀceleer pemes P1, P2, P3, P4, P5…. efometve ³esleele.
cnCepes®e Òel³eskeÀ ûeenkeÀev egmeej JesieUer eEkeÀcele DeekeÀejuesueer efomeles. ³eeceO³es ûeenkeÀe®es mebHetCe&
meblees

Page 78

77
Deeke=Àleer ¬eÀ. 3De.1 (De)
ÒeLece ÞesCeer cetu³eYeso
2.efÜleer³e ÞesCeer cetu³eYeso (Second Degree Price Discrimination) ë-
³ee ÒekeÀejele cekeÌlesoej Òel³eskeÀ ûeenkeÀeuee JesieUer eEkeÀcele ve DeekeÀejlee ûeenkeÀeb®³ee efJeefJeOe
ieìebvee JesieUer eEkeÀcele DeekeÀejlees. mebHetCe& yeepeej JesieJesieUîee ieìebceO³es efJeYeeieuesuee Demelees DeeefCe
Òel³eskeÀ ieìemeeþer JesieUer eEkeÀcele DeekeÀejueer peeles. ³ee ÒekeÀejele GHeYeeskeÌl³ee®es mebHetCe& mebleeskeÀe{tve Iesleues peele veener. Deeke=Àleer ¬eÀceebkeÀ 14.1 (ye) ceO³es efÜleer³e ÞesCeer cetu³eYeso mHeä kesÀuesuee
Deens. l³eevegmeej efJe¬esÀl³eeves y eepeeje®es leerve ieì le³eej kesÀuesues Deens Je l³eeves leerve JesieJesieUîee
eEkeÀceleer pemes P1, P2 DeeefCeP3DeekeÀejuesu³ee Deens.
Deeke=Àleer ¬eÀ. 3De.1 (ye)
ceeieCeer
3.le=leer³e ÞesCeer cetu³eYeso Third Degree Price Discrimination : -
³ee ÒekeÀejele JesieJesieUîee yeepeejele JesieJesieUer eEkeÀcele DeekeÀejueer peeles. pes yeepeej SkeÀ
YeewieesefuekeÀ¢äîee SkeÀceskeÀebHeemetve otj Demeleerue. cnCepes Òel³eskeÀ yeepeejemeeþer efJe¬esÀlee SkeÀ$e eEkeÀcele
Ieslees. ogmeje yeepeej Demesue lej og mejer eEkeÀcele þsJelees. Òel³e#e J³eJenejele cetu³eYesoe®ee ne®e ÒekeÀej
meJee&le peemle Dee{Utve ³eslees. Heg{erue Deeke=Àleer ¬eÀceebkeÀ 6.1 (keÀ) ceO³es le=leer³e ÞesCeer cetu³eYeso mHeä
kesÀuesuee Deens. ³eeceO³es oesve yeepeejele oesve eEkeÀceleer P1DeeefCeP2DeeHeu³eeuee efomeleele.munotes.in

Page 79

78
Deeke=Àleer ¬eÀ. 3De.1 (keÀ)
ceeieCeer
le=leer³e ÞesCeer eEkeÀceleYeso
3De.5cetu³eYesoe®³ee Deìer eEkeÀJee kesÀJne cetu³eYeso HeÀe³eosMeerj þjlees?
(CONDITIONS FOR PRICE DISCRIMINATION OR
WHEN PRICE DISCRIMINATI ON IS POSSIBLE?)
cetu³eYesoeleerue eflemejer ÞesCeer ner meJe&meeOeejCeHeCes meJe&$e Dee{Ules. DeeHeCe l³ee le=leer³e ÞesCeer
eEkeÀcele efJeYesoveemeeþer keÀesCel³ee Deìer Deens ³eeb®ee Dee{eJee IesT.
1.YeewieesefuekeÀ Deblej Geographical Dis tance :
pej oesve yeepeej SkeÀceskeÀeHeemetve otj Demeleerue lej cetu³eYeso cekeÌlesoejeuee MekeÌ³e neslees. pej
YeewieesefuekeÀ Deblej keÀceer Demesue lej oesve yeepeejeleerue oesve JesieUîee eEkeÀceleer cekeÌlesoejeuee HeÀe³eosMeerj
þjle veener.
2.Jemletb®eer nmleeblejCe Transferability of Goods :
cekeÌlesoej oesve yeepeejele oesve JesieUîee eEkeÀceleer lesJneb®e DeekeÀeª MekeÀlees. peesHe³e¥le l³ee
oesve yeepeejeleerue Jemlet nmleeblejerle nesCeej veener. pej Jemletb®es nmleeblejCe MekeÌ³e Peeu es lej Jemlet
keÀceer eEkeÀcele yeepeejeletve peemle eEkeÀcele yeepeejele peeleerue DeeefCe Jemlet®³ee eEkeÀceleerceOeerue HeÀjkeÀ
Flej GHeefJe¬esÀl³eekeÀ[s eEkeÀJee ceO³emLeebkeÀ[s peeF&ue.
3.jepekeÀer³e efmecee Political barriers :
jepekeÀer³e efme ceebcegUs ueeskeÀ SkeÀe osMeeletve ogmeN³ee osMeele menpe peeT MekeÀle veener. l³ee®ee
HeÀe³eoe cekeÌlesoejeuee neslees. lees DeMee JesieJesieUîee yeepeejele JesieUîee eEkeÀceleer þsJelees.
4.pekeÀele DeeefCe Flej keÀj :
pej osMeebleie&le yeepeejele pej pekeÀele DeeefCe Flej keÀj Demeleerue l³eecegUs pej lees yeepeej
mebjef#ele Demeleerue lej cekeÌlesoej peemle eEkeÀcele DeekeÀejlees DeeefCe Deeblejjeä^er³e yeepeejele mHeOee&lcekeÀ
eEkeÀcele DeekeÀejlees.munotes.in

Page 80

79
5.mejkeÀejer nmle#esHe :
pej mejkeÀejve s meeceeefpekeÀ keÀu³eeCeemeeþer SkeÀe®e ÒekeÀej®³ee Jemletbmeeþer keÀceer eEkeÀcele
DeekeÀejueer lej cekeÌlesoej HejosMeele JesieUer eEkeÀcele DeekeÀeª MekeÀlees. lemes®e mejkeÀej mJeleëosKeerue
JesieJesieUîee eEkeÀceleer þsJeles. Goe. efJepe yeerue ns Ie jiegleer JeeHejemeeþer Je J³eeJemeeef³ekeÀ JeeHejemeeþer
JesieUs Demeles.
6.mLeeveevegmeej eEkeÀcele Yeso :
pesJne Jemlet ¿ee Þeerceble eEkeÀJee G®®eYe´t Jemleerle efJekeÀu³ee peeleele. l³eeJesUer l³eeb®eer eEkeÀcele
peemle Demeles lej PeesHe[HeÆerl e leer®e Jemlet keÀceer eEkeÀceleeruee efJekeÀu³ee peeles.
7.De%eeve :
pesJne GHeYeeskeÌlee JesieJesieUîee yeepeejeleerue SkeÀe®e Jemlet®³ee JesieJesieUîee eEkeÀceleer®³ee
yeeyeleerle DeveefYe%e Demelees DeMeeJesUer cekeÌlesoej eEkeÀceleYesoeletve p eemle ueeYe efceUJet MekeÀlees.
8.eEkeÀcele DeeefCe iegCeJeÊee ³eeleerue mebyebOe :
pesJne Jemlet®eer eEkeÀcele DeeefCe Jemlet®eer iegCeJeÊee ³eeyeeyeleerle ieeWOeUuesuee Demelees. DeMeeJesUer
cekeÌlesoej eEkeÀceleYeso ³eMemJeerefjl³ee jeyeJet MekeÀ lees.
Jejerue meJe& HeefjefmLeleercegUs cekeÌlesoejeuee eEkeÀceleYeso HeÀe³eosMeerj þjlees.
3De.6 eEkeÀceleYeso DeeefCe cekeÌlesoejerleerue meceleesue (PRICE
DISCRIMINATION AND EQUILIBRIUM OF
MONOPOLIST ):-
eEkeÀceleYesoe®ee DeLe& Je ÞesC³ee mec epetve Iesleu³eeveblej Demee ÒeMve He[lees efkeÀ pej cekeÌlesoej
JesieJesieUîee yeepeejele JesieJesieUer eEkeÀcele DeekeÀejle Demesue lej l³ee cenÊece veHeÀe keÀmee efceUsue?
cekeÌlesoeje®es meblegueve (Equilibrium) keÀesþs ÒeeHle nesF&ue? ³ee ÒeMveeb®³ee meceeOeeveemeeþer DeeHeCe
cekeÌlesoeje®³ee mebleguevee®ee DeY³eeme keÀª l³eemeeþer DeeHeu³eeuee keÀener ie=efnlekeÀeb®ee DeeOeej I³eeJee
ueeiesue.
1.oesve JesieJesieUîee yeepeejHesþe pemes ADeeefCeBGHeueyOe Deens.
2.oesvner yeepeejHesþsleerue ceeieCee r®eer ueJeef®ekeÀlee JesieUer Deens.
3.‘A’³ee yeepeejHesþsleerue Jemlet®eer ceeieCeer®eer ueJeef®ekeÀlee keÀceer Deens.
4.‘B’³ee yeepeejHesþsleerue ceeieCeer®eer ueJeef®ekeÀlee peemle Deens.
5.cekeÌlesoej cenÊece veHeÀe efceUJeC³eemeeþer Òe³elve keÀj lees.
Deeke=Àleer ¬eÀ. 6.2 ceO³es eEkeÀcele efJeYesove Demeleevee GHeYeeskeÌl³ee®es meblegueve keÀmes Demeles ns
mHeä kesÀuesues Deens. Deeke=Àleer ¬eÀ. 6.2 ®es leerve Yeeie Deens pemes A, B DeeefCeC. A DeeefCeBns
oesve JesieUs yeepeej Deens le j‘C’³ee Deeke=Àleerle GlHeeove DeeefCe meblegueve efouesues Deens.munotes.in

Page 81

80
Deeke=Àleer 3De.2
Deeke=Àleer ¬eÀ. 3De.2 ceO³es yeepeej ADeeefCe yeepeej Bns Deveg¬eÀces keÀceer ueJeef®ekeÀ ceeieCeer
Je peemle ueJeef®ekeÀ ceeieCeer Demeu³eecegUs l³eevegmeej l³eeb®es ceeieCeer Je¬eÀ DeeefCe MRJe¬eÀ JesieJesieUs
Deens. Deeke=Àleer ‘C’ceO³es SkeÀef$ele MR peesMR DeeefCeMR 2®³ee yesjpesvegmeej le³eej Peeuee
Deens. Jej peeCeej MCJe¬eÀ ne SkeÀef$ele MRJe¬eÀeuee ‘R’³ee efyebotle ísolees. ³ee ‘R’efyebotJej
efJekeÀC³ee³eesi³e GlHeeove ns OM FlekesÀ Demetve les oesvner yeepeejele cekeÌlesoejekeÀ[tve efJeYeeieues peeles.
l³eemeeþer Dee[Jeer jsGlHeVee®ee GHe³eesie neslees. ³eeÒeceeCes OM 1DeeefCeOM 2GlHeeove yeepeej AJeBceO³es Deveg¬eÀces
efJekeÀues peeles. ³ee efmLeleerle OP 1eEkeÀcele yeepeej ‘A’ceO³es efveeqM®ele nesles lej OP 2eEkeÀcele yeepeej
Bmeeþer efveeqM®ele nesles. cekeÌlesoeje®ee veHeÀe ner Deeke=Àleer Cvegmeej BRDA FlekeÀe Deens. yeepeej A
ceO³es veHeÀe P1LE1NDeens lej yeepeej BceO³es veHeÀe P2LE2MFlekeÀe Deens. cnCepes®e
cekeÌlesoej oesve JesieUîee yeepeejele oesve JesieUîee eEkeÀceleer þsTve osKeerue veHeÀe cenÊeceerkeÀjCe keÀª
MekeÀlees.
3De.7DeJeHegbpeve eEkeÀJee Deeblejjeä^er³e eEkeÀcele efJeYesove (DUMPING OR
INTERNATIONAL PRICE DISCRIMINATION)
DeJeHegbpeve ns eEkeÀcele efJeYesovee®ee ÒekeÀej Deens. cekeÌlesoej pesJne Deeblejjeä^er³e yeepeejele
JesieUer eEkeÀcele DeekeÀejlees l³eeJesUer l³eeuee DeJeHe gbpeve cnCeleele. cekeÌlesoej pesJne Deeblejjeä^er³e
yeepeejele DeeHeu³ee Jemlet peemle efJekeÀC³eemeeþer eEkeÀcele keÀceer keÀjlees l³eeJesUer l ees osMeebleie&le l³ee®e
Jemletmeeþer peemle eEkeÀcele DeekeÀejlees l³eeJesUer l³eeuee Deeblejjeä^er³e eEkeÀcel e efJeYesove Demes cnCeleele.
Dumping refers to the situation where the monopolist enjoys
a monopoly power in the home market and accepts a competitive
price in the world market.
DeJeHegbpeve cnCepes DeMeer efmLeleer efpeLes efJe¬esÀlee ne os Meebleie&le yeepeejele cekeÌlesoejervegmeej
peemle eEkeÀcele DeekeÀejlees cee$e lees®e efJe¬esÀlee Deeblejjeä^er³e yeepeejele HetCe& mHeOexvegmeej keÀceer eEkeÀcele
DeekeÀejlees. ne cekeÌlesoej osMeebleie&le yeepeejele eEkeÀcele efveeqM®eleer keÀjCeeje Dem elees lej Deeblejjeä^er³e
yeepeejele eEkeÀcele mJeerkeÀejCeeje Demelees. cnCepes®e Deeblejjeä^er³e yeepeejele ceeieCeer DeeefCemunotes.in

Page 82

81
HegjJeþîeevegmeej peer eEkeÀcele efveeqM®ele nesF&ue leer efmJekeÀejlees. DeMee eEkeÀceleeruee vegkeÀmeeve Peeues lejer lees
leer eEkeÀcele efmJekeÀejlees.
l³eeJesUer efJe¬esÀlee osMeebleie&le DeeefCe Deeblejjeä^er³e yeepeejele JesieUer eEkeÀcele DeekeÀejlees. DeMee
JesUer lees meblegueve keÀmes meeO³e keÀjlees lees DeeHeCe Deelee Heent. Deeke=Àleer ¬eÀ. 6.3 ceO³es DeeHeCe
Deeblejjeä^er³e eEkeÀcele efJeYesove eEkeÀJee DeJeHegbpeve oeKeJeuesues Deens. Deeke=ÀleerceO³es ARHDeeefCeMR H
Je¬eÀ ns osMeebleie&le mejemejer ÒeeHleer DeeefCe efmeceeble ÒeeHleer Je¬eÀ Deens, lej ARWDeeefCeMR Wns
peeieeflekeÀ yeepeejHesþsleerue cekeÌles oeje®es mejemejer DeeefCe efmeceeble ÒeeHleer Je¬eÀ Deens. ARWDeeefCe
MR WJe¬eÀ ns HetCe& ueJeef®ekeÀ ceeieCeer oeKeJeleele. peer HetCe& mHeOee& yeepeej ÒekeÀejele Dee{Utve ³esles.
Deeke=Àleer 3De.3
osMeebleie&le yeepeejeleerue eEkeÀcele = OP HpeeieeflekeÀ yeepeejeleerue eEkeÀcele = OP WSketÀCe
GlHeeove = OM ,osMeebleie&le yeepeejele efJekeÀuesues GlHeeove = OL, peeieeflekeÀ yeepeejele efJekeÀuesues
GlHeeove = LM, SketÀCe ÒeeHleer = OMTRA, SketÀCe Ke®e& = OMT S,cekeÌlesoeje®ee SketÀCe veHeÀe
= STR A
Jejerue Deeke=Àleerle DeeHeCe cekeÌlesoejeves DeekeÀejuesueer osMeebleie&le DeeefCe peeieeflekeÀ yeepeejeleerue
eEkeÀcele oMe&efJeuesueer Deens. l³eevegmeej STRA ne SketÀCe veHeÀe cekeÌlesoejer oesvner yeepeejeletve efceUJelees.
DeMee HeodOeleerle c ekeÌlesoej oesvner yeepeejele meblegueve ÒeeHle keÀªve veHeÀe cenÊeerkeÀjCe keÀª MekeÀlees.
3De.8J³eäer DeO³e³eve
efJekeÀeme Fbìjve@Meveue ner SkeÀ Yeejleeleerue yengjeä^er³e kebÀHeveer Deens peer Yeejleele DeeefCe
DecesefjkesÀle ceesyeeF&ue efJ ekeÀles. Yeejleele ner kebÀHeveer mJeleë®ee V-10veeJee®ee ceesyeeF&ue ©. 12500/ -
uee efJekeÀles. ©. 12500/ -. lej lees®e ceesyeeF&ue DecesefjkesÀle ©. 9500/ -uee efJekeÀles.
ÒeMve 1 ë Jejerue J³eäer DeO³e³eveele keÀesCeleer eEkeÀcele HeodOele efometve ³es les ?
GÊej ë Jejerue J³eäer DeO³e³eveele DeJeHegbpeve eEkeÀJee Deeblejjeä^er³e cetu³eYeso ³ee eEkeÀcele HeodOeleer®ee
JeeHej kesÀuesuee Deens.munotes.in

Page 83

82
ÒeMve 2 ë efJekeÀeme Fbìjve@Meveue kebÀHeveer SkeÀe®e ceesyeeF&uemeeþer Yeejleele JesieUer eEkeÀcele Je Decese fjkesÀle
JesieUer eEkeÀcele keÀe DeekeÀejles?
GÊej ë efJekeÀeme Fbìjve@Meveue ³ee kebÀHeveeruee DecesefjkesÀle DeveskeÀ kebÀHev³eebmeesyele mHeOee& keÀjeJe³ee®eer
Demeu³eecegUs DecesefjkesÀle ner kebÀHeveer eEkeÀcele mHeOee&lcekeÀ þsJeles pesCeskeÀªve Dece sefjkesÀveyeepeejele ³ee
kebÀHeveeruee mJeleë®ee yeepeejeleerue Jeeìe Jee{Jee³e®ee Deens DeLeJee mHeOexle leie Oeªve jeneJes ueeieles.
cee$e Yeejleele ner kebÀHeveer keÀceer mHeOexcegUs DeLeJee mHeOee& vemeu³eecegUs peemle eEkeÀcele DeekeÀeª MekeÀles.
3De.9meejebMe
1.cetu³eYeso eEkeÀJee eEkeÀceleYeso cnCepes JesieJesieUîee GHeYeeskeÌl³eebmeeþer JesieJesieUer eEkeÀcele DeekeÀejCes
nes³e. Goe. SKeeoe JeefkeÀue l³ee®³eekeÀ[s ³esCeeN³ee Òel³eskeÀ kesÀmemeeþer JesieUer efHeÀme DeekeÀejlees.
2.cetu³eYesoe® ³ee leerve ÞesC³ee Deens. pemes ÒeLece ÞesCeer cetu³eYeso efÜleer³e ÞesCeer cetu³eYeso DeeefCe le=leer³e
ÞesCeer cetu³eYeso.
3.le=leer³e ÞesCeer cetu³eYeso meJe&meeOeejCeHeCes J³eJenejele JeeHejuee peelees.
4.pesJne cekeÌlesoej osMeebleie&le yeepeejele SkeÀe Jemlet®eer eEkeÀcele peemle þsJelees cee$e l³ee®e Jemlet®eer
eEkeÀcele Deeblejjeä^er³e yeepeejele keÀceer þsJelees ³eeuee DeJeHegbpeve DeLeJee Deeblejjeä^er³e eEkeÀceleYeso
cnCeleele.
3De.10ÒeMve / mJeeO³ee³e ë -
1.cetu³eYeso cnCepes keÀe³e ?
2.cetu³eYesoe®³ee efJeefJeOe ÞesC³ee mHeä keÀje.
3.cetu³eYesoe®³ee DeìeR®eer ®e®ee& keÀje.
4.cetu³eYeso cekeÌlesoejeuee kesÀJne HeÀe³eosMeerj þjlees les mHeä keÀje.
5.cekeÌlesoejeuee Deeblejjeä^er³e cetu³eYeso keÀmee HeÀe³eosMeerj þjlees ³ee®eer ®e®ee& ke Àje.
efìHee efuene.
1.ÒeLece ÞesCeer cetu³eYeso
2.efÜleer³e ÞesCeer cetu³eYeso
3.le=leer³e ÞesCeer cetu³eYeso
4.cetu³eYesoe®³ee Deìer
5.DeJeHegbpeve





munotes.in

Page 84

83
IeìkeÀ-4
IeìkeÀ-4
Yeeb[Jeueer ÒekeÀuHee®es cegu³eceeHeve
(EVALUATING CAPITAL BUDGETS )
IeìkeÀ j®evee ë -
4.1 Gefodo<ìîes
4.2 ÒemleeJevee
4.3 Yeeb[Jeueer DeboepeHe$ekeÀe®ee DeLe& DeeefCe cenÊJe
4.4 Yeeb[Jeueer DeboepeHe$ekeÀeleerue Hee³eN³ee
4.5 meejebMe
4.6 ÒeMve
4.1Gefodo<ìîes
Òemlegle ÒekeÀjCee®eer Gefodo<ìîes Heg{erueÒeceeCes meeb ielee ³esleerue.
Yeeb[Jeueer DeboepeHe$ekeÀe®ee eEkeÀJee DeLe&mebkeÀuHee®ee DeLe& Je cenÊJe mecepetve IesCes.
Yeeb[Jeueer DeLe&mebkeÀuHeeleerue Hee³eN³eeb®ee DeY³eeme keÀjCes.
4.2ÒemleeJevee
Òel³eskeÀ GÐeesiemebmLesceO³es pesJe{s cenÊJe ceeie Ceer, HegjJeþe Je eEkeÀcele efveOee&jCeeuee Demeles
eflelekesÀ®e cenÊJe DeLe&GYeejCeeruee Demeles. keÀejCe GÐeesiemebmLee pesJne yeepeejeletve Yeeb[Jeue GYes
keÀjles. l³eeJesUer l³ee Yeeb[JeueeJej J³eepe eEkeÀJee HejleeJee ÐeeJee ueeielees. cnCepes®e GYeej uesu³ee
Yeeb[Jeuee®ee ³eesi³e JeeHej nesTve l³eeletve ³eesi³e HejleeJee ³esCes DeeJeM³ekeÀ Demeles. ³eesi³e HejleeJ³eemeeþer
Yeeb[Jeuee®ee GHe³eesie DeefleMe³e keÀeUpeerHetJe&keÀ keÀjeJee ueeielees. l³eemeeþer Yeeb[Jeueer DeboepeHe$ekeÀeuee
eEkeÀJee DeLe&m ebkeÀuHeeuee GÐeesiemebmLesle DeefleMe³e cenÊJee®es mLeeve Deens. ³ee ÒekeÀjCeele DeeHeCe
Yeeb[Jeueer DeLe&mebkeÀuHee®ee DeLe& DeeefCe cenÊJe mecepetve IesT lemes®e Yeeb[Jeueer DeLe&mebkeÀuHe le³eej
keÀjC³eemeeþer®³ee Meem$eMegodOe Hee³eN³eeb®ee DeY³eeme k eÀª Je iegbleJeCetkeÀ cetu³eceeHevee®³ee HeodOeleer ¿ee
Heg{erue ÒekeÀjCeele DeY³eemet.munotes.in

Page 85

84
4.3Yeeb[Jeueer DeboepeHe$ekeÀe®ee DeLe& Je cenÊJe (MEANING AND
SIGNIFICANCE OF CAPITAL BUDGETING)
Yeeb[Jeueer DeboepeHe$ekeÀeuee eEkeÀJee DeLe&mebkeÀuHeeuee ‘efmLej ceeueceÊee J³eJemLeeHeve ’(Fixed
Asset Management), ‘GHe¬eÀce cegu³eebkeÀve ’(Project Evaluation), DeLeJee‘GHe¬eÀce
cegu³eceeHeve ’(Project Appraisal), Demes mebyeesOeues peeles. GÐeesiemebmLes®³ee mebHetCe&
J³eJemLeeHeveele meJee&le cenÊJee®ee IeìkeÀ cnCepes Yeeb[Jeueer DeboepeHe$ekeÀ nes³e. Yeeb[Jeuee®ee meg³eesi³e
JeeHej keÀªve cenÊece GlHeeove IesC³eemeeþer GÐeesiemebmLee Òe³elveMeerue Demeleele. Yeeb[Jeuee®³ee meg³eesi³e
efve³eespeveemeeþer Yeeb[Jeueer DeLe&mebkeÀuHee®ee DeLe& mecepetve IesC³eemee þer Heg{erue J³eeK³eeb®eer DeeHeu³eeuee
ceole nesF&ue.
Yeeb[Jeueer DeLe&mebkeÀuHe ner DeMeer Òeef¬eÀ³ee Deens, p³eeceO³es SKeeÐee GÐeesiemebmLeskeÀ[s GHeueyOe
Demeuesu³ee efveOeer®³ee iegbleJeCetkeÀermeeþer meJee&le veHeÀe#ece ÒekeÀuHee®eer efveJe[, efve ³eespeve, efJeMuescetu³eceeHeve DebleYe&tle Deens.
Capital budgeting is a process involving planning, analysis,
evaluation and selection of the most profitable projects for investing
the funds available to the firm.
Yeeb[Jeueer DeLe&mebkeÀ uHe iegbleJeCetkeÀ efveCe&³eeMeer mebbyebefOele Deens. ³ee efveCe&³eele GÐeesiemebmLes®³ee
efveOeer®es m$eesle DeeefCe GHe³eesie ³eeb®³ee mebleguevee®ee DebleYee&Je Demelees. GÐeesiemebmLesuee keÀesCekeÀesCel³ee
ceeiee&ves iegbleJeCetkeÀ#ece efveOeer GHeue yOe nesF&ue lemes®e ³ee efveOeer®ee JeeHej keÀªve ³eb$emeecegûeer Je Flej
Yeeb[Jeueer Jemlet Kejsoer keÀjCes ³eeefJeGÐeesiemebmLesuee keÀesCel³ee ceeiee&ves Hewmee ³esCeej Deens Je keÀesCel³ee yeeyeeRJej Ke®e& nesCeej Deens ³eeefJeceeie&oMe&ve keÀjles. DeeHeCe Deelee Yeeb[Jeueer DeLe&mebkeÀuHee®es cenÊJe DeLeJee iejpe Heent.
Yeeb[Jeueer DeLe&mebkeÀuHee®es cenÊJe eEkeÀJee iejpe (Importance or Need of
Capital Budgeting ):
Yeeb[Jeueer DeLe&mebkeÀuHee®es cenÊJe Heg{erueÒeceeCes ë -
1.oerIe&keÀeueerve HeefjCeece ëLong -term Effects : -
Yeeb[Jeueer Ke®ee&®es efveCe&³e ns oerIe&keÀeUeMeer mebyebefOele Demeleele. keÀejCe Yeeb[Jeueer Ke®ee&®³ee
efveCe&³ee®ee HejleeJee, veHeÀe ¿ee o erIe&keÀeueerve HeefjCeeceebMeer mebyebefOele Demelees.
2.GoîeesiemebmLes®ee veHeÀe ëProfitability : -
Yeeb[Jeueer Ke®ee&®es efveCe&³e ns GÐeesiemebmLes®³ee veHeÌ³eeJej HeefjCeece keÀjleele. De®etkeÀ efveCe&³e
DeefOekeÀ veHeÀe efceU Jetve oslees lej De³e esi³e efveCe&³e veHeÀe keÀceer keÀª MekeÀlees DeLeJee vegkeÀmeeve keÀª
MekeÀlees. l³eecegUs keÀesCeleener Yeeb[Jeueer GHe¬eÀce ne meg© keÀjC³eeDeeOeer l³ee®ee ³eesi³e DeY³eeme Je
efve³eespeve keÀjeJes ueeieles.
3.JeejbJeej yeoue keÀjlee ³esle veener ëIrreversibility : -
Yeeb[Jeueer ieblegJeCegkeÀer®ee efveCe&³e SkeÀoe Iesleu³eeveblej l³eele yeoue keÀjlee ³esle veener. pemes
Oeveg<³eeletve SkeÀoe yeeCe mees[u³eeveblej l³eeJej DeeHeues efve³eb$eCe jenele veener. Yeeb[Jeueer efveCe&³eelemunotes.in

Page 86

85
peefceveer®eer Kejs oer, Fceejleer®eer GYeejCeer ³eb$emeecegûeer®eer Kejsoer, J³eJemLeeHekeÀer³e Je Flej keÀce&®eeN³eeb®eer
efve³egkeÌleer F. ieesäer HetCe& Peeuesu³ee Demeleele. GHe¬eÀce ceO ³es®e yebo He[uee lej ³ee ieesäerJejerue Ke®e&
Hejle efceUle veener. l³eecegUs Yeeb[J eueer DeboepeHe$ekeÀeleerue efveCe&³e ns HetCe& efJe®eejebleer I³eeJes ueeieleele.
4.OeeskesÀ DeeefCe Deefveef½elelee keÀceer keÀjCes ëLong -term Effects : -
Yeeb[Jeueer DeLe&mebkeÀuHeele SKeeoîee GHe¬eÀcee®ee meJee¥ieerCe DeY³eeme meceeefJeä Demelees. l ³ee
GHe¬eÀcee®es oerIe&keÀeueerve efve³eespeve, cetu³eceeHeve, HejleeJee F. cegUs YeefJe<³eele l³ee GHe¬eÀceeleerue OeeskesÀ
DeeefCe Deefveef½elelee keÀceer keÀjC³eeme ceole nesles. DeeHeCe meJe& OeeskesÀ pejer DeesUKet MekeÀuees veener lejer
keÀener Oeesk esÀ DeeefCe Deefveef½elelee DeeHeu³eeuee keÀceer keÀjlee Deeu³eeJej les GÐeesiemebmLesmeeþer ueeYeoe³ekeÀ
Demeles.
5.iegbleJeCegkeÀerJej DeefOekeÀlece HejleeJee :Maximum Returns on Investment: -
SKeeoîee GHe¬eÀceeleerue OeeskesÀ DeeefCe Deefveef½elelee DeesUKetve l³eeJej ÒeYeeJeer Ghee³e³eespevee
kesÀueer lej l³ee GHe¬eÀceeleerue veHeÀe Jee{Jelee ³eslees keÀejCe Òel³eskeÀ GHe¬eÀcee®ee GÎsMe Ke®e& keÀceer keÀªve
GlHeVe Je veHeÀe Jee{efJeCes ne Demelees.
6.YeefJe<³eeleerue Ke®e& mebj®evee :Future Cost Structure : -
GÐeesiemebmLes®³ee veHeÌ³eeJej HeefjCeece keÀjCeeje IeìkeÀ cnCepes Ke®e& nes³e. pesJe{e Ke®e& keÀceerle
keÀceer Je efve³ebef$ele Demesue lesJe{e®e lees ÒekeÀuHe ³eMemJeer mecepeuee peelees. l³eecegUs YeefJe<³eeleerue Ke®ee&®eer
mebj®evee þje fJeC³eemeeþer Yeeb[Jeueer Ke®ee&®es efveCe&³e DeeOeer®e efJe®eejHetJe&keÀ I³eeJes ueeieleele.
7.mebmeeOeveeb®ee ³egkeÌlelece JeeHej ë Optimum Utilisation of Resources : -
GÐeesiemebmLesuee mebmeeOeves ner ce³ee&oerle Demeleele. l³eecegUs l³eeb®ee ³egkeÌ lecece JeeHej nesCes
iejpes®es Deens. l³eemeeþer DeeefLe&keÀ efve³eespevee®eer DeeJeM³ekeÀlee Demeles. ns efve³eespeve Yeeb[Jeueer
DeLe&mebkeÀuHeeves MekeÌ³e nesles.
8.J³eJemLeeHekeÀer³e efveCe&³e Òeef¬eÀ³ee ëManagerial Decision Making : -
J³eJemLeeHek eÀer³e efveCe&³e Òeef¬eÀ³ee ner keÀesCel³eener GÐeesiemebmLesmeeþer Del³eble cenÊJeHetCe& Demeles.
cee$e ³ee J³eJemLeeHekeÀer³e efveCe&³e Òeef¬eÀ³esle Yeeb[Jeueer DeLe&mebkeÀuHe ne meJee&le ceesþe IeìkeÀ Demelees.
4.4Yeeb[Jeueer DeLe&mebkeÀuHeeleerue / DeboepeHe$ekeÀeleerue Hee³eN³ee (STEPS IN
CAPITAL BUDGETING)
Yeeb[Jeueer DeLe&mebkeÀuHee®es efveCe&³e ns Del³eble iegbleeiegbleer®es Je DeJeIe[ Demeleele. l³eecegUs Demes
efveCe&³e Del³eble efJe®eejHetJe&keÀ I³eeJes ueeieleele. ns efveCe&³e Iesleevee les Meem$eer³e DemeeJesle ³eemeeþer efJeefJeOe
Hee³eN³ee meebefieleuesu³ee Deensle. l³ee Hee³eN³eeb®ee DeY³eeme DeeHeu³eeuee Heg{erueÒeceeCes keÀjlee ³esF&ue.
1.veJ³ee iegbleJeCetkeÀ ÒemleeJeeb®ee MeesOe -Search for New Investment
Proposal : -
GÐeesiemebm LeskeÀ[s DeveskeÀ iegbleJeCetkeÀ ÒemleeJe GHeueyOe Demeleele. l³ee ÒemleeJeebceOetve meJee&le
peemle veHeÀe efceUJetve osCeeje ÒemleeJe GÐeesiemebmLesves eqmJekeÀejeJee. lelHetJeea mejkeÀejer OeesjCes GÐeesiee®eermunotes.in

Page 87

86
meÐeefmLeleer Je YeefJeleJ³e, Yeewieesefue keÀ efmLeleer, leb$e%eeve Fl³eeoer IeìkeÀeb®ee meejemeej efJe®eej nesCes
DeeJeM³ekeÀ Demeles.
2.ÒekeÀuHee®es JeieeakeÀjCe ë -Classification of Projects : -
Yeeb[Jeueer Ke®e& efveef½eleerkeÀjCeemeeþer ÒekeÀuHeeb®es JeieeakeÀjCe DeeJeM³ekeÀ Demeles. ns J eieeakeÀjCe
DeeHeu³eeuee Heg{erueÒeceeCes keÀjlee ³esF&ue.
De)DeeOegefvekeÀerkeÀjCee®es ÒekeÀuHe -Modernization Projects
ye)osKeYeeue ÒekeÀuHe -Maintenance Projects
keÀ)veJeefveefce&leer ÒekeÀuHe -Innovation Projects
[)DeefmlelJeele Demeuesu³ee yeepe eje®³ee efJemleejerkeÀjCee®es ÒekeÀuHe -Projects for
Expansion of Existing Markets
F)®eeuet GlHeeovee®³ee Jee{ermeeþer Demeuesues ÒekeÀuHe -Projects for increasing the
output of the existing products.
F&)Ke®e& keÀHeele keÀjCeejs ÒekeÀuHe -Cost Reducti on
3.J³e³e-ueeYe efJeMuesYeeb[Jeueer DeLe&mebkeÀuHeeleerue Heg{erue Hee³ejer cnCepes J³e³e -ueeYe efJeMuesKe®ee&®³ee J³e³e -ueeYe efJeMuesDe)veieoer ÒeJeene®es Deboepe DeeefCe (ye) Yeeb[Jeuee®³ee Ke®ee&®eer ceespeCeer.
4.iegbleJeCetkeÀ cetu³ee®es ceespeceeHe ë Measurement of Investment Worth : -
Yeeb[Jeueer DeLe&mebkeÀuHeeleerue cenÊJee®eer Hee³ejer cnCepes iegbleJeCetkeÀer®es cetu³e efv eOee&jerle keÀjCes
nes³e. ns keÀjej oj(Discount Rate) leÊJeeJej DeJeuebyetve Demeles. ³ee iegbleJeCetkeÀ cetu³e
efveOee&jCeecegUs DeeHeu³eeuee JesieJesieUîee ÒekeÀuHeebceO³es leguevee keÀjlee ³esles Je ³eesi³e ÒekeÀuHe efveJe[lee
³eslees.
5.ÒekeÀuHeeb®e er ³eesi³elee DeY³eemeCes ë Feasibility Study : -
efveJe[uesuee ÒekeÀuHe ne efJeÊeer³e, efJeHeCeve, leebef$ekeÀ DeeefCe DeeefLe&keÀ ¢äerkeÀesCeeletve ³eesi³e
Deens keÀe ³ee®ee DeY³eeme keÀjeJee ueeielees.
6.efveCe&³e IesCes ë Decision Making: -
ÒekeÀuHee ®³ee efveJe[erleerue ner cenÊJee®eer Hee³ejer Deens. keÀejCe DeeHeCe ³eesi³e ÒekeÀuHee®eer efveJe[
kesÀu³eeJej l³eele yeoue keÀjlee ³esle veener. l³eecegUs meejemeej efJe®eej keÀªve®e efveCe&³e I³eeJee ueeielees.
7.DecebueyepeeJeCeer ë Implementation : -
ceeieerue Hee³ejerceO³es DeeHeCe pees ÒekeÀuHe efveJe[uee l³ee ÒekeÀuHee®eer DebceueyepeeJeCeer keÀjCes ns
Heg{erue Hee³ejerle DeHesef#ele Demeles cnCepes®e Deelee Òel³e#e ÒekeÀuHeeuee meg©Jeele Peeueer.
8.Òeieleer®ee Dee{eJee ë Performance Review : -
Yeeb[Jeueer Ke®ee&®ee J³eJeefmLele Dee{eJee IesCes ns ³ee Hee³ejerle DeHesef#ele Deens. Deelee Òel³e#e
ÒekeÀuHeeuee meg©Jeele Peeuesueer Deens. l³eecegUs Òel³eskeÀ HeeleUerJej efve³eespeveeÒeceeCes Ke®e& nesTve
DeHesef#ele HeefjCeele ³esle Deensle keÀe ¿ee® ee Dee{eJee I³eeJee ueeielees. ÒekeÀuHeele ³esCeeN³ee De[®eCeer Je
l³eeJej Ghee³e³eespevee keÀjCes ns Dee{eJee Iesleu³eecegUs MekeÌ³e nesles.munotes.in

Page 88

87
4.5 meejebMe
1)Yeeb[Jeueer DeLe&mebkeÀuHe ë -Yeeb[Jeueer DeLe&mebkeÀuHe ner DeMeer Òeef¬eÀ³ee Deens, p³eeceO³e s SKeeÐee
GÐeesiemebmLeskeÀ[s GHeueyOe Demeuesu³ee efveOeer®³ee iegbleJeCetkeÀermeeþer meJee&le veHeÀe#ece ÒekeÀuHee®eer efveJe[,
efve³eespeve, efJeMues2)Yeeb[Jeueer DeLe&mebkeÀuHee®ee mebbyebOe GÐeesiemebmLes ®ee veHeÀe, GÐeesiemebmLesleerue OeeskesÀ DeeefCe
Deefveef½elelee ³eeb®³eeMeer Demeu³eecegUs GÐeesiemebmLesmeeþer Yeeb[Jeueer DeLe&mebkeÀuHe cenÊJee®ee Deens.
3)lemes®e Yeeb[Jeueer DeLe&mebkeÀuHe oerIe&keÀeueerve Demeu³eecegUs Je JeejbJeej yeouelee ³esle vemeu³eecegUs les
meg© keÀjC³eeDeeOeer l³eeb®ee mebHetCe& DeY³eeme DeeJeM³ekeÀ Deens.
4)GÐeesiemebmLeskeÀ[s GHeueyOe Demeuesu³ee DeveskeÀ iegbleJeCetkeÀ ÒemleeJeebceOetve meJee&le peemle veHeÀe
efceUJetve osCeeje ÒemleeJe GÐeesiemebmLesves efmJekeÀejeJee. lelHetJeea mejkeÀejer OeesjCes, GÐeesiee®eer meÐeefmLeleer
Je YeefJeleJ³e, YeewieesefuekeÀ efmLeleer, leb$e%eeve Fl³eeoer IeìkeÀeb®ee meejemeej efJe®eej nesCes DeeJeM³ekeÀ
Demeles.
4.6 ÒeMve
1)Yeeb[Jeueer DeLe&mebkeÀuHe cnCepes keÀe³e?
2)Yeeb[Jeueer DeLe&mebkeÀuHee®es cenÊJe mHeä keÀje.
3)Yeeb[Jeueer DeLe&mebkeÀuHee®eer iejpe mHeä keÀje.
4)Yeeb[Jeueer DeLe&mebkeÀuHee®³ee efveefce&leerleerue Hee³eN³eeb®ee Dee{eJee I³ee.
Lees[keÌ³eele efìHee efuene ë
1)Yeeb[Jeueer DeboepeHe$ekeÀ
2)Yeeb[Jeueer DeL e&mebkeÀuHee®eer iejpe
3)Yeeb[Jeueer DeLe&mebkeÀuHee®³ee efveefce&leerleerue Hee³eN³ee
munotes.in

Page 89

88
IeìkeÀ-4
IeìkeÀ-4De
iegbleJeCetkeÀ cegu³eceeHevee®³ee He odOeleer
IeìkeÀ j®evee :
4De.1GefÎ<ìîes
4De.2ÒemleeJevee
4De.3iegbleJeCetkeÀ cetu³eceeHevee®³ee He×leer
4De.4HejleeJee keÀeueeJeOeer He×leer
4De.5efveJJeU Jele&ceeve cetu³e He×le
4De.6Debleie&le HejleeJee oj He×le
4De.7J³e<ìer DeO³e³eve
4De.8meejebMe
4De.9ÒeMve
4De.1 GefÎ<ìîes
1.iegbleJeCetkeÀ cegu³eceeHevee®³ee He×leer keÀesCel³ee les mecepetve IesCes.
2.HejleeJee keÀeueeJeOeer He×leer®ee DeY³eeme keÀjCes.
3.HejleeJee keÀeueeJeOee r He×leer®ee Dee{eJee IesCes.
4.Debleie&le HejleeJee oj He×le mecepetve IesCes.
4De.2 ÒemleeJevee
Òel³eskeÀ GÐeespekeÀ GÐeesiemebmLee ®eeueJeleevee Je lees efìkeÀJeleevee veHeÌ³eeJej DeJeuebyetve Demelees.
veHeÀe cenÊeceerkeÀjCee®³ee GefÎ<ìîee®³ee Hetl e&lesmeeþer l³eeuee DeMee ÒekeÀuHeeb®eer efveJe[ keÀjeJeer ueeieles.
p³ee ÒekeÀuHeebceO³es veHeÀe HejleeJee ³eesi³e Demesue Je Ke®e& keÀceer Demesue DeMeeJesUer l³ee®³eemeceesj ÒeMve
Demelees keÀer keÀesCel³ee efvekeÀÒekeÀjCeele DeeHeCe DeMee efvekeÀÒekeÀuHee®eer efveJe[ keÀjlee ³esF&ue.munotes.in

Page 90

89
4De.3 iegbleJeCetkeÀ cetu³eceeHevee®³ee He×leer
Techniques or I nvestment Appraisal or Methods of
Investment Appraisal or Investment Criteria.
DeLeJee
iegbleJeCetkeÀ cegu³eebkeÀvee®es leb$e / iegbleJeCetkeÀ cetu³eceeHevee®³ee He×leer DeLeJee iegbleJeCetkeÀ efvekeÀiegbleJeCetkeÀ ner HeÀe³eosMeerj Deens efkebÀJee veener ns leHeemeC³eemeeþer DeveskeÀ leb$e DeLeJee He×leer
GHeueyOe Deens. ³eeHewkeÀer DeeHeCe Heg{erue leerve He×leeR®ee efJe®eej keÀjCeej Deenesle.
1.Payback Period Method HejleeJee keÀeueeJeOeer He×le / HejleHesÀ[ keÀeueeJeOeer He×le
2.Net Present Value Method -NPV efveJJeU Jele&ceeve cetu³e He×le
3.Debleie&le HejleeJee oj He×le Internal Rate & Return Method
4De.4 HejleeJee keÀeueeJeOeer He×leer / HejleHesÀ[ keÀeueeJeOeer He×le
(PAYBACK PERIOD METHOD )
HejleeJee keÀeueeJeOeer He×leerleerue cegÎue HejleHe sÀ[ He×le HejleeJee keÀeU He×le (Pay off
Method, Pay out Method) Demesner cnCeleele. GÐeesie mebmLesves kesÀuesueer iegbleJeCetkeÀ efkeÀleer
keÀeueeJeOeerle Hejle efceUles l³ee keÀeueeJeOeeruee HejleeJee keÀeueeJeOeer He×le Demes cnCeleele. l³ee
keÀeueeJeO eerle cegU iegbleJeuesueer jkeÌkeÀce Hejle efceUles l³ee keÀeueeJeOeeruee HejleHesÀ[ keÀeueeJeOeer He×le
cnCeleele. ÒekeÀuHe cetu³eceeHevee®eer ner meJee&le meesHeer He×le Deens.
³ee He×leervegmeej HejleeJee keÀeueeJeOeer efveefM®ele keÀjC³eemeeþer Heg{ erue meg$ee®ee JeeHej kesÀuee
peelees.
Original InvestmentPay back periodAnnual Cash Flow
ceU g iel bg eJeCek t eÀHejleeJee keÀeueeJeOeerJeee< f ek & eÀ jeK s e ÒeJeen
ÒekeÀuHee®ee HejleeJee keÀeueeJeOeer pesJe{e keÀceer Demelees lesJe{e lees ÒekeÀuHe efmJekeÀejC³eeme ³eesi³e
Demelees.
mecepee `De' DeeefCe `ye' ÒekeÀuHe ele 5 ueeKe ©He³eeb®eer iegbleJeCetkeÀ keÀjC³eele Deeueer Deens.
`De' ÒekeÀuHeeletve JeeefjesKe ÒeJeen ©. 1,00,000 Deens. Jejerue meg$ee®³ee DeeOeejs DeeHeCeeuee ³ee oesvn er ÒekeÀuHee®es HejleeJee
keÀeueeJeOeer KeeueerueÒeceeCes keÀe{lee ³esleerue.munotes.in

Page 91

90
 cegU iegl b eJeCek t eÀÒekeÀuHe De 10 Je10 † 10 Je`De' ÒekeÀuHeele HejleHesÀ[er®ee keÀeueeJeOeer 10 Je 5,00,000ÒekeÀuHe ye 5 Je`ye' ÒekeÀuHeeleerue HejleHesÀ[er®ee keÀe ueeJeOeer 5 Je³eeJe©ve ÒekeÀuHe `ye' ne iegbleJeCetkeÀ efmJekeÀejC³eeme ³eesi³e Deens.
pej JeeefSkeÀef$ekeÀjCe keÀ©ve l³eeJeHejleeJee keÀeueeJeOeer efveefM®ele nesF&ue. ns DeeHeCe Heg{erue GoenjCeeves mHe<ì keÀ©.
Je(`)Jeeef(`)SkeÀef$ele Jeeef(`)
1 60,000 12,000 10,000
2 20,000 30,000
3 15,000 45,000
4 13,000 60,000
Jejerue GoenjCeele HejleeJee keÀeueeJeOeer 4 JeJeÒekeÀuHeeb®eer ¬eÀceJeejer (Ranking of Projects) :
mecepee nîee GÐeesiemebmLeskeÀ[s ®eej efYeVe ÒekeÀuHe Deensle. DeMee efYeVe ÒekeÀuHeeb®eer HejleeJee
keÀeueeJeOeer®³ee DeeOeejs DeeHeu³eeuee ¬eÀceJeejer ueeJelee ³esF&ue.
ÒekeÀuHe keÀeUe®es ceeHeve
ÒekeÀuHe ÒeejbefYekeÀ iegbleJeCetkeÀ JeeefA 80,000 40,000
B 60,000 15,000
C 50,000 10,000
D 30,000 10,000munotes.in

Page 92

91
Jejerue GoenjCee®ee HejleeJee keÀeueeJeOeer Heg{erueÒeceeCes keÀe{lee ³esF&ue.
ÒekeÀuHe ÒeejbefYekeÀ iegbleJeCetkeÀ Jeeef1 2 3 4 † 2 „ 3 5
A 80,000 40,000 2 1
B 60,000 15,000 4 3
C 50,000 10,000 5 4
D 30,000 10,000 3 2
Jejerue GoenjCeele Anîee ÒekeÀuHee®ee HejleHesÀ[ keÀeueeJeOeer meJee&le keÀceer cnCepes 2 JeDeens. l³eecegUs ne ÒekeÀuHe ¬eÀceJeejerle ÒeLece Deens. DÒekeÀuHeeuee 3 JemLeeve ¬eÀceJeejerle ogmejs Deens. ÒekeÀuHe BDeeefCeCDeveg¬eÀces eflemeN³ee Je ®eewL³ee mLeeveeJej Deens.
HejleeJee keÀeU He×leer®es iegCe (Merits of Pay -back period method) :
1)meesHeer He×le : ner He×le ceeHeveemeeþer DeeefCe mecepeC³eemeeþer meJee&le meesHeer Deens.
2)DeekeÀ[sJeejer®ee JeeHej : ieefCeleer³e DeekeÀ[sJeejer®³ee ¢<ìerkeÀesveeletve ner He×le GHe³egkeÌle Deens.
3)Jemegueermeeþer GHe³eesieer He×le : iegbleJeuesues Yeeb[Jeue peueo Je megue nesCes ns GÐeesiemebmLesuee DeHesef#ele
Demeles DeMeeJesUer ner He×le GHe³eesieer Deens.
4)DeefveefM®elelee DeeefCe peesKeerce : keÀener ÒekeÀuHeebceO³es Yeeb[Jeuee®³ee DeHeJ³e³ee®ee oj Jele&efJeCes
keÀþerCe Demeles DeMee DeefveefM®elelesves Yejuesu ³ee ÒekeÀuHeele peesKeerce peemle Demeles ³ee HeefjefmLeleerle
iegbleJeCetkeÀ HejleeJee ueJekeÀj efceUCes DeHesef#ele Demeles.
HejleeJee keÀe ueeJeOeer He×leer®es oesperiod method) :
1)DeuHekeÀeUe®ee efJe®eej : J³eeJemeeef³ekeÀ ns iegbleJeCetkeÀ keÀjleevee kesÀJeU DeuHekeÀeUe®ee efJe®eej keÀjle
veenerle,lej efoIe&keÀeueerve efJe®eej osKeerue cenÊJee®ee Demelees.
2)peueo HejleeJee : ³ee He×leerle kesÀJeU peueo HejleeJee keÀmee efceUsue ³ee®ee®e efJe®eej iegbl eJeCetkeÀerJej
ÒeYeeJe ìekeÀlees. cee$e GÐeespekeÀe®³ee ceveele DeveskeÀ IeìkeÀeb®ee efJe®eej Demelees.
3)HejleHesÀ[ keÀeueeJeOeerveblej®³ee HejleeJ³ee®ee efJe®eej veener : ner He×le HejleHesÀ[ keÀeueeJeOeerveblej
GÐeesiemebmLesuee l³ee®e ÒekeÀuHeeletve pes GlHeVe efceUles l³eekeÀ[s ogue&#e keÀjles.
4)veHeÌ³eekeÀ[s ogue&#e : SKeeÐee ÒekeÀuHeeleerue iegbleJeCetkeÀ efkeÀleer HeÀe³eosMeerj Deens efkebÀJee efkeÀleer veHeÀe
efceUlees ³eekeÀ[s ner He×le ogue&#e keÀjles.
4De.5 efveJJeU Jele&ceeve cetu³e He×l e(NET PRESENT VALUE
METHOD)
³ee He×leer®ee DeeOeej ner JesUs®eer efkebÀcele Deens (Time vaue of Money) . keÀesCel³eener
ÒekeÀuHeele keÀeueeJeOeer ne cenÊJee®ee Deens. keÀejCe peemle keÀeueeJeOeer ne HewMee®es cegu³e keÀceer keÀjlemunotes.in

Page 93

92
peelees. GoenjCeeLe& De epe efceUeuesues ©. 100 ®es cegu³e ns SkeÀ JeFlekesÀ vemeles. Hee®e JeDeepe®³ee 100 ©He³eeb®es cetu³e SkeÀ JeJ³eepeojeJej DeJeuebyetve Demeles. pej yeepeejeleerue J³eepeoj 10… Demesue lej 100 ©He³eeb®es SkeÀe
Je©.110). cnCepes®e Deepe®es ©. 100 ns SkeÀe JeJe(Principle of Discounting)
Jejerue Òeef¬eÀ³esuee DeeHeCe Gueì kesÀues lej, 10… J³eepeo j Demeleevee Deepe®³ee ©. 110
®es cetu³e SkeÀ Jeamount YeefJe<³eeleerue HewMee®es Jele&ceevekeÀeueerve cegu³e Demes cnCeleele. ³eeuee Principle of
Discounting efkebÀJee efveOeer®es ( ®egkeÀlee lelJe) Demes cnCeleele. ³eeceO³es efveCee&³ekeÀ IeìkeÀ ne
J³eepeoj Demelees.
YeefJe<³eeleerue HewMee®es Jele&ceevekeÀeueerve cetu³e keÀe{C³eemeeþer Heg{erue meg$ee®ee JeeHej kesÀuee
peelees.
3 1 2
2 3.....1 1 1 1n
nQ Q Q QDPVr r r r 
DPV -Discounted Pres ent Value ef[mkeÀeTbì keÀe{uesues Jele&ceeve cetu³e
n-ÒekeÀuHee®es Dee³egcee&ve -Life of the Project
r-ef[mkeÀebTì oj -Rate of Discount
1 2 3, , ....n Q Q Q Q JeeefefveJJeU Jele&ceeve cetu³e keÀe{C³eemeeþer Heg{erue meg$ee®ee JeeHej kesÀuee peelees.
NPV = DPV -Initial Investment
efveJJeU Jele&ceeve cetu ³e † ef[mkeÀeTbì Jele&ceeve cetu ³e-cetU iegbleJeCetkeÀ
Deelee DeeHeCe SkeÀe keÀeuHeefvekeÀ GoenjCee®³ee meene³³eeves
cetU iegbleJeCetkeÀ ©. 4000
ÒekeÀuHee®es Dee³egcee&ve -2 Jeef[mkeÀeTbì oj 10…
Heefnu³ee JeogmeN³ee Jelej efveJJeU Jele&ceeve cegu³e keÀe{e.munotes.in

Page 94

93
1 2
21 1Q QDPVr r
22000 3000
1 0.1 1 0.1DPV  
22000 3000
1.1 1.1
2000 3000
1.1 1.21
1818.19 2479.34


4297.52 DPV
Deelee DeeHeCe efveJJeU Jele&ceeve cetu³e keÀe{t l³eemeeþer Heg{erue meg$ee®ee JeeHej keÀ©.
efveJJeU Jele&ceeve cetu ³e †ef[mkeÀeTbì Jele&ceeve cetu ³e-cetU iegbleJeCetkeÀ
DPV
=4297.52 -4000
NPV =297.52
NPV®es cetu³e OeveelcekeÀ Deeu³eeves ÒekeÀuHe efmJekeÀejuee peeF&ue. pej NPV®es cetu³e
$eÝCeelcekeÀ Deeues lej ÒekeÀuHe efmJekeÀejuee peeCeej veener. Goe. pej Jejerue GoenjCeele cetU iegbleJeCetkeÀ
pej ©. 5000 Demeleer lej,
NPV= 4297.52 -5000 = -702.48
NPV$eÝCe Deeu³eeme ÒekeÀuHe efmJekeÀejuee peele veener.
efveJJeU Jele&ceeve cetu³e He×leer®es iegCe :
1)JesUs®eer efkebÀcele (Time value of Money) : ³ee He×leerle JesUsuee cenÊJe osC³eele D eeues
Deens l³eecegUs ner He×le Meem$eer³e Deens.
2)ÒekeÀuHee®³ee mebHetCe& Dee³egcee&vee®ee efJe®eej : ³ee He×leerle ÒekeÀuHee®³ee mebHetCe& Dee³egcee&vee®ee Je
HejleeJee keÀeueeJeOeer®ee efJe®eej kesÀuee peelees.
3)ueeskeÀefÒe³e He×le : ³ee He×leerle J esUs®es cenlJe Je ÒekeÀuHee®³ee mebHetCe& Dee³egcee&vee®ee efJe®eej keÀ©ve
ieefCeleer³e meg$ee®³ee meene³³eeves Deieoer De®etkeÀ HeefjieCeve Demeu³eecegUs ner He×le GÐeesie peieleele
meJe&ieC³e Je ueeskeÀefÒe³e Deens.
efveJJeU Jele&ceeve He×leer®es oes1)Debleie&le ÒeeHleer oje®ee efJe®eej : ner He×le HeÀkeÌle Debleie&le HejleeJ³ee®³ee ojeJej DeJeuebyetve Deens.
Flej IeìkeÀeb®ee efJe®eej nîee He×leerle kesÀuee peele veener.
2)iegbleeiegbleer®eer He×le : ³ee He×leerle eqkeÌue<ì meg$eeb®ee Je DeekeÀ[ scees[er®ee Yeeie ne meeceev³e
GÐeespekeÀebmeeþer iegbleeiegbleer®ee þjlees.munotes.in

Page 95

94
3)mecepeC³eeme DeJeIe[ : ner He×le mecepeC³eeme meesHeer veener keÀejCe eqkeÌue<ì DeeefCe efJeJeeHej ³eeceO³es Deens.
4)ÞeceÒeOeeve ÒekeÀuHeebvee GHe³egkeÌle v eener : ner He×le Yeeb[Jeue ÒeOeeve ÒekeÀuHeebvee GHe³egkeÌle Demeueer
lejer Þece ÒeOeeve ÒekeÀuHeebvee ner He×le GHe³egkeÌle veener.
4De.6 Debleie&le HejleeJee oj He×le INTERNAL RATE OF RETURN
METHOD
nîee He×leeruee (Yield on investment) iegbleJeCetke ÀerJejerue HejleeJee, (Marginal
Efficiency of Capital) Yeeb[Jeuee®eer efmeceeble keÀe³e&#ecelee Demesner cnCeleele. ÒekeÀuHee®³ee
efveJe[erceO³es ner He×le Del³eble cenÊJee®eer ceeveueer peeles. ³ee He×leerle ÒekeÀuHee®eer efveJe[ keÀjC³eemeeþer
Debleie&le HejleeJee oj efJe®eejele Iesleuee peelees.
Debleie&le HejleeJee oj cnCepes J³eepee®ee Demee oj keÀer p³ee ojeves Yeeb[Jeue iegbleJeCetkeÀer®³ee
DeHesef#ele GlHeVee®es Jele&ceeve cetu³e ner cetU Yeeb[Jeueer Ke®ee&Meer meceeve jenerue. Debleie&le HejleeJ ee oj ne
Demee oj Demelees p³ee ojeJej efveJJeU Jele&ceeve cetu³e ns Metv³e Demeles. cnCepes®e YeefJe<³eele ÒeeHle
nesCeejer efceUkeÀle ner Deepe iegbleCetkeÀer®³ee Yeeb[JeueeFlekeÀer Heeefnpes. Debleie&le HejleeJee oj DeeHeu³eeuee
Heg{erue meg$ee®³ee meen e³³eeves keÀe{lee ³esles.
 11N
n
n
nRC
r 

efkebÀJee
3 1 2
2 3.....1 1 1 1n
nR R R RCr r r r 
efkebÀJee
C DPV
FLesCcnCepes ÒekeÀuHe Ke®e& efkebÀJee cegU iegbleJeCetkeÀ
1 2 3, ....n R R R R Jeeefn-³eb$emeecegûeer®es Dee³eg<³e
r-Debleie&le ÒeeHleer®ee oj
Debleie&le ÒeeHleer®ee oj keÀe{C³eemeeþer DeeHeCe Heg{erue GoenjCe Heent.
cetU iegbleJeCetkeÀ ©. 300 0
³eb$emeecegûeer®es Dee³eg<³e 2 Je

Page 96

95
Heefnu³ee JeogmeN³ee JeDebleie&le ÒeeHleer®ee oj 10… (J³eepeoj)
Jejerue ceeefnleer®³ee DeeOeejs DeeHeCe Debleie&le HejleeJee oj keÀe{t MekeÀlees l³eemeeþer Heg{erue
meg$ee®ee JeeHej keÀjlee ³esF&ue.

3 1 2
2 3
2.....1 1 1 1
1100 242030001 0.10 1 10n
nR R R RCr r r r 
 
21100 2420
1.1 1.1
1100 2420
1.1 1.21
1000 2000


3000 3020
Jejerue GoenjCeele cetU iegbleJeCetkeÀ ner meceûe ÒeeHleer®³ee DeOee&cetu³eeb®³ee yesjpesSJe{er
Demeu³eeves ÒekeÀuHe efmJekeÀejuee peeF&ue.
Debleie&le HejleeJee oj (IRR) efvekeÀyeepeejeleerue J³eepeojeHes#ee peemle Demeuee lej ÒekeÀuHe efmJekeÀejuee peeF&ue -lemes®e pej SkeÀeHes#ee
peemle ÒekeÀuHe Demeleerue lej p³ee ÒekeÀuHeele ( IRR) Debleie&le HejleeJee oj peemle Demesue lej lees
ÒekeÀuHe efmJekeÀejuee peeF&ue.
IRR Debleie&le HejleeJee oj iegCe :
1)JesUs®eer efkebÀcele (Time value of Money) : efveJJeU Jele&ceeve cetu³e He×leerÒeceeCes ³ee
He×leerle osKeerue JesUsuee cenÊJe osC³eele Deeues Deens.
2)ÒekeÀuHee®es Dee³egcee&ve : ³ee He×leerle osKeerue SKeeÐee ÒekeÀuHee®³ee mebHetCe& Dee³eg<³ee ojc³eeve®ee
jesKelee ÒeJeen ue#eele IesC³eele Deeuee Deens.
IRR Debleie&le HejleeJee oj oes1)Debleie&le ÒeeHleer ceespeceeHe : ³ee He×leerle Debleie&le ÒeeHleer®ee oj MeesOeeJee ueeielees pes DeefleMe³e
keÀþerCe keÀece Deens.
2)keÀþerCe He×le : ner He×le mecepeC³eeme HeÀej DeJeIe[ Deens.
3)iegbleeiegbleer®eer He×le : Debleie&le HejleeJee oj He×le ner Del³eble iegbleeiegbleer®eer Deens.munotes.in

Page 97

96
4)iegbleJeCetkeÀer®ee ÒeMve : Debleie&le HejleeJee oj He×leerceOeerue cenÊJee®ee oesmebHetCe& iegbleJeCetkeÀ ÒeejbYeer³e keÀjeJeer ueeieles. mebHetCe& iegbleJeCetkeÀ ÒeejbYeer kesÀuesueer vemesue lej ³ee
He×leer®ee DeJeuebye keÀjlee ³esle veener.
4De.7 J³e<ìer DeO³e³eve (CASE STUDY)
1)mecepee SkeÀe GÐeesieekeÀ[s leerve iegbleJeCetkeÀ ÒekeÀuHe GHeueyOe Deensle. ³ee ÒekeÀuHeeb®³ee HejleeJee
keÀeueeJeOeervegmeej ¬eÀceJeejer ueeJee.
ÒekeÀuHe cegU iegbleJeCetkeÀ efveJJeU jesKelee ÒeJeen Je1 2 3
A 25,000 25,000 3,000 3,000
B 30,000 20,000 10,000 5,000
C 30,000 10,000 10,000 10,000
2)HejleeJee keÀeueeJeOeer DeeHeu³eeuee KeeueerueÒeceeCes keÀe{lee ³esF&ue
ÒekeÀuHe cegU iegbleJeCetkeÀ HejleeJee keÀeueeJeOeer ¬eÀceJeejer
1 2 3 4
A 25,000 1 1
B 30,000 2 2
C 30,000 3 3
Jejerue GoenjCeele Anîee ÒekeÀuHee®ee HejleeJee keÀeueeJeOeer 1 JekeÀeueeJeOeer 2 Je¬eÀceJeejer ueeJeuesueer Deens. Ane ÒekeÀ uHe meJee&le keÀceer keÀeueeJeOeerle cegU iebgleJeCetkeÀer®ee HejleeJee osle
Demeu³eecegUs lees ÒekeÀuHe efveJe[uee peeF&ue.
4De.8 meejebMe
1.iegbleJeCetkeÀ cetu³eceeHevee®³ee leerve He×leer Deens. pemes De) HejleeJee keÀeueeJeOeer He×le, ye) efveJJeU
Jele&ceeve cetu³e He×le, Je keÀ) Debleie&le HejleeJee oj He×le
2.GÐeesiemebmLesves kesÀuesueer iegbleJeCetkeÀ efkeÀleer keÀeueeJeOeerle Hejle efceUles l³ee keÀeueeJeOeeruee HejleeJee
keÀeueeJeOeer He×le Demes cnCeleele.munotes.in

Page 98

97
3.efveJJeU Jele&ceeve cetu³e He×leerle Deep e®³ee iegbleJeCetkeÀer®es +YeefJe<³eeleerue cetu³e keÀe{ues peeles Je
l³eevegmeej ÒekeÀuHeeb®es cetu³eceeHeve keÀ©ve ÒekeÀuHeeb®eer efveJe[ kesÀueer peeles.
4.Debleie&le HejleeJee ojeuee Yeeb[Jeuee®eer efmeceeble keÀe³e&#ecelee oj cnCeleele. ³eeceO³es Yeef Je<³eele ÒeeHle
nesCeejer efceUkeÀle ner Deepe iegbleJeuesu³ee Yeeb[Jeuee FlekeÀer Heeefnpes.
4De.9 ÒeMve
1.iegbleJeCetkeÀ cetu³eceeHevee®³ee efJeefJeOe He×leeR®eer ®e®ee& keÀje.
2.HejleeJee keÀeueeJeOeer He×leer®ee Dee{eJee IesTve iegCeoes3.iegbleJeCetkeÀ cetu³eceeHevee®³ee efveJJeU Jele&ceeve cetu³e He×leer mHe<ì keÀje.
4.efveJJeU Jele&ceeve cetu³e He×leer®es iegCeoes5.iegbleJeCetkeÀ cetu³eceeHevee®³ee Debleie&le HejleeJee oj He×leer®ee Dee{eJee I³ee.
6.Lees[keÌ³eele ìerHee ef uene.
1)HejleeJee keÀeueeJeOeer He×le
2)efveJJeU Jele&ceeve cetu³e He×le
3)Debleie&le HejleeJee oj He×le

munotes.in